Произведение Абдуррахмана Джами ""Рисала-йи Аруз"" как ценный источник для арузоведения Abdürrəhman Cami'nin “Risaleyi-Əruz” Əsəri Əruz Elmində Dəyərli Mənbə Kimi “Risale-i Aruz” by Abdurrahman Jami as a Valuable Source of Aruz Science

Əbdürrəhman Caminin “Risaleyi-əruz” risaləsi Yaxın və Orta Şərqdə ən çox sevilən, oxunan əsərlərdən biri sayılır. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutundakı əlyazması bu abidənin Azərbaycanda da geniş yayıldığını təsdiqləyir. Əsər klassik Şərq ədəbiyyatını dilindən asılı olmayaraq, özündə cəmləyə bilən və demək olar ki, bütün klassik Şərq xalqlarının poeziyasında işlənən əruz vəzni haqqındadır. Qeyd edək ki, Əbdürrəhmаn Cаminin “Əruz risаləsi” əsəri fаrs əruzunun nəzəri xüsusiyyətlərinə həsr оlunub, fаrs dilində qələmə аlınsа dа, XIX əsrin sоnlаrındа Cəfər Təyyаr аdlı fаrs dili mütəxəssisi оnu оsmаnlıcаyа tərcümə etməyi qаrşısınа məqsəd kimi qоyаrаq, həm türk оxuculаrını, türk şаgirdlərini əruzun nəzəri əsаslаrı ilə tanış etmək istəmiş, həm də türk övlаdlаrınа fаrs dilini öyrətməyi bir məqsəd kimi düşünmüşdür.
Bu mənada o, əsəri olduqca yüksək keyfiyyətlə tərcümə etmiş, bütün digər keyfiyyətlərlə yanaşı, eyni zamanda, XV əsrə məxsus klassik bir əsəri türk dilinə tərcümə etmişdir.
Şərq xalqları dillərindən türk dillərinə, o cümlədən, Osmanlı türkcəsinə edilən tərcümələrin tarixi də qədimliyi ilə seçilir. Sözsüz ki, belə tərcümələr, ilk növbədə, Qurani-Kərimin tərcüməsi ilə bağlı olub, daha sonralar Sədi kimi dahi şairlərin yaradıcılığı ilə çevrələnir. Təbii ki, bu əsərlər, ilk növbədə, dini və bədii əsərlərdir. Bu tərcümələr sırasında elmi əsərlərin tərcüməsinə isə bir o qədər də təsadüf olunmur. Maraqlıdır ki, XIX əsrin sonlarında Cəfər Təyyar kimi ziyalılar, klassik Şərq tərcümə ənənəsinə uyğun olaraq, Şərq klassiklərinin əsərlərini tərcümə etdikləri prinsiplərlə tərcümə etmişlər. Bu əsərlərin elmi mahiyyət daşıması və xüsusilə də Cəfər Təyyarın Əbdürrəhman Camidən etdiyi tərcümənin əruz elmi ilə bağlı olması, istər tərcümənin mahiyyətini və istərsə də tərcümənin mətnini mətnşünaslıq baxımından olduqca cəlbedici edir.

Abdurrahman Jami’s treatise “Risale-i Aruz” is considered one of the most beloved and widely read works in the Near and Middle East. The manuscript kept at the Institute of Manuscripts named after Mohammed Fizuli of ANAS confirms that this monument is widespread in Azerbaijan. The work is dedicated to the aruz versification system, which can combine classical oriental literature, regardless of its language, and is used in the poetry of almost all classical oriental peoples. It should be noted that the work “Risale-i Aruz” by Abdurrahman Jami is devoted to the theoretical features of the Persian aruz, and despite the fact that it was written in Persian, at the end of the 19th century, a specialist in the Persian language Jafar Tayyar set himself the goal of translating it into Ottoman language and wanted to acquaint Turkish readers and Turkish students with the theoretical foundations of aruz, and considered it his goal to teach Turkish children the Persian language.
In this respect, he translated the work very well, along with all other qualities, at the same time he translated into Turkish a classic work of the 15th century.
The history of translations from the languages of the oriental peoples into the Turkic languages, including Ottoman Turkish, is also distinguished by its antiquity. Of course, such translations were primarily related with the translation of the Holy Quran, and later associated with the work of genius poets such as Sadi. It is interesting that at the end of the 19th century, such intellectuals as Jafar Tayyar, in accordance with the traditions of classical oriental translation, translated these works according to the same principles by which they translated the works of oriental classics. The fact that these works have scientific significance and especially the fact that Jafar Tayyar’s translation of the work of Abdurrahman Jami is associated with the science of aruz makes both the essence of the translation and the text of the translation very attractive from the point of view of textual criticism.