Tarixdən Günümüzə Dək Ərəb Qrammatika Sisteminin İslahatı Məsələsi Haqqında İcmal Overview of the Reform of the Arabic Grammar System to the Present Очерк вопроса о реформе системы арабской грамматики с древних времен до наших дней
Xülasə
Məlum olduğu kimi, VII əsrin əvvəllərindən etibarən sürətlə yayılan ərəb-İslam fəthləri nəticəsində Ərəb xilafətinin sərhədləri genişlənmiş, ərəblər İslamı yeni qəbul etmiş qeyri-ərəblərlə bərabər yaşamağa başlamışlar. Xilafət dövlətinin rəsmi dili olaraq qəbul edilmiş ərəb dili qeyri-ərəblər tərəfindən istifadə edilincə, dildə qrammatik xətalar (ləhn) artmış, həmin vaxta qədər saflığını qoruyub-saxlamış ərəb dili öz orijinallığını itirmək təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Sözügedən qrammatik xətaların Qurani-Kərim qiraətlərində də müşahidə edilməsi müsəlman dilçiləri və qrammatikləri ərəb dilinin qayda-qanunlarını toplayıb sistemləşdirməyə sövq etmişdir. Nəticə olaraq, hicri I-III əsrlərdə ərəb qrammatikası sahəsində sanballı ədəbiyyat təşəkkül etmişdir.
Quranın və hədislərin dili olması ilə yanaşı, bəzi siyasi-ictimai səbəblərdən ötrü ərəb dilinin öyrənilməsi qeyri-ərəblər üçün zərurətə çevrilmişdir. Mövcud qrammatika kitablarının həcmli olması və son dərəcə qəliz bir üslubla yazılması ərəb dilinin tədrisatını çətinləşdirirdi. Bu səbəbdən, hələ erkən dövrlərdən etibarən ərəb dilinin tədrisatını asanlaşdırmaq məqsədilə bəzi təşəbbüslər göstərilmişdir. Bu sahədə ilk addımlar Xələf əl-Əhmər və əl-Cahiz tərəfindən atılmış, daha sonra İbn Həzm və İbn Mazanın ərəb qrammatikasına yönəltdiyi tənqidlərlə zirvəyə yüksəlmişdir.
Ərəb dilinin asanlaşdırılması məsələsi XIX əsrdə yenidən ərəb elmi dairələrinin nəzər-diqqətini cəlb etmiş, mövzu ilə əlaqədar “ihyaün-nəhv”, “ıslahün-nəhv”, “təcdidün-nəhv”, “təysirün-nəhv” və s. adlar altında bir çox tədqiqat və layihələr hazırlanmışdır. Bu məqalədə Orta əsr dilçiləri ilə yanaşı, müasir ərəb dilçilərinin və filoloqlarının islahat təşəbbüsləri və həmin təşəbbüslərin xarakterik özəllikləri haqqında məlumat verilmişdir. Məqalədə Xələf əl-Əhmərin “Müqəddimə fin-nəhv”, əl-Cahizin “əl-Həyavan”, İbn Həzmin “ət-Təqrib li həddil-məntiq vəl-mədxəl ileyh”, İbn Mazanın “ər-Rədd alən-nühat”, İbn Rüşdün “əz-Zəruri fi sınaatin-nəhv” kimi klassik mənbələrlə yanaşı, mövzu ilə əlaqədar qələmə alınmış müasir mənbələrə də müraciət edilmişdir. Bu səbəbdən hesab edirik ki, məqaləmiz mövzu ilə əlaqədar daha təfərrüatlı tədqiqat aparmaq istəyənlər üçün yol göstərəcəkdir.
Quranın və hədislərin dili olması ilə yanaşı, bəzi siyasi-ictimai səbəblərdən ötrü ərəb dilinin öyrənilməsi qeyri-ərəblər üçün zərurətə çevrilmişdir. Mövcud qrammatika kitablarının həcmli olması və son dərəcə qəliz bir üslubla yazılması ərəb dilinin tədrisatını çətinləşdirirdi. Bu səbəbdən, hələ erkən dövrlərdən etibarən ərəb dilinin tədrisatını asanlaşdırmaq məqsədilə bəzi təşəbbüslər göstərilmişdir. Bu sahədə ilk addımlar Xələf əl-Əhmər və əl-Cahiz tərəfindən atılmış, daha sonra İbn Həzm və İbn Mazanın ərəb qrammatikasına yönəltdiyi tənqidlərlə zirvəyə yüksəlmişdir.
Ərəb dilinin asanlaşdırılması məsələsi XIX əsrdə yenidən ərəb elmi dairələrinin nəzər-diqqətini cəlb etmiş, mövzu ilə əlaqədar “ihyaün-nəhv”, “ıslahün-nəhv”, “təcdidün-nəhv”, “təysirün-nəhv” və s. adlar altında bir çox tədqiqat və layihələr hazırlanmışdır. Bu məqalədə Orta əsr dilçiləri ilə yanaşı, müasir ərəb dilçilərinin və filoloqlarının islahat təşəbbüsləri və həmin təşəbbüslərin xarakterik özəllikləri haqqında məlumat verilmişdir. Məqalədə Xələf əl-Əhmərin “Müqəddimə fin-nəhv”, əl-Cahizin “əl-Həyavan”, İbn Həzmin “ət-Təqrib li həddil-məntiq vəl-mədxəl ileyh”, İbn Mazanın “ər-Rədd alən-nühat”, İbn Rüşdün “əz-Zəruri fi sınaatin-nəhv” kimi klassik mənbələrlə yanaşı, mövzu ilə əlaqədar qələmə alınmış müasir mənbələrə də müraciət edilmişdir. Bu səbəbdən hesab edirik ki, məqaləmiz mövzu ilə əlaqədar daha təfərrüatlı tədqiqat aparmaq istəyənlər üçün yol göstərəcəkdir.
As we know, as a result of the rapid spread of the Arab-Islamic conquests from the beginning of the 7th century, the borders of the Arab Caliphate expanded, and the Arabs began to live alongside nonArabs who had just converted to Islam. When Arabic, the official language of the Caliphate, began to be used by non-Arabs, grammatical errors increased and Arabic, which until then had remained pure, was in danger of losing its originality. Observing these grammatical errors while reading the Holy Qur’an prompted Muslim linguists and grammarians to collect and systematize the rules of the Arabic language. As a result, in the 1 st-3rd centuries AH, a significant literature in the field of Arabic grammar was formed.
Apart from being the language of the Qur’an and hadith, Arabic has become a necessity for non-Arabs for some political and social reasons. The large size of existing grammar textbooks and their extremely complex style made it difficult to teach Arabic. For this reason, some initiatives have been taken since the earliest times to facilitate the teaching of the Arabic language. The first steps in this direction were taken by Khalaf al-Ahmar and al-Jahiz, and then ended with the criticism of Arabic grammar by Ibn Hazm and Ibn Maza.
The problem of simplifying the Arabic language again attracted the attention of the Arab scientific community back in the 19th century, many studies and projects have been developed under the names “ihyaun-nwhw”, “islahun-nahw”, “tajdidun-nahw”, “taysirunnahw” etc. This article provides information on the reform initiatives of modern Arab linguists and philologists, as well as medieval linguists, and their characteristics. The article includes Mukaddim finnahw of Khalaf al-Ahmar, al-Hayavan of al-Jahiz, at-Təgrib li haddilmantig val-madkhal ileyh of Ibn Hazm, ar-Radd alan-nuhat of Ibn Maza, az-Zaruri fi sınaatin-nahw of Ibn Rushd. In addition to classical sources, modern sources on this topic were also used. For this reason, we believe that our article will serve as a guide for anyone looking to do more research on this topic.
Apart from being the language of the Qur’an and hadith, Arabic has become a necessity for non-Arabs for some political and social reasons. The large size of existing grammar textbooks and their extremely complex style made it difficult to teach Arabic. For this reason, some initiatives have been taken since the earliest times to facilitate the teaching of the Arabic language. The first steps in this direction were taken by Khalaf al-Ahmar and al-Jahiz, and then ended with the criticism of Arabic grammar by Ibn Hazm and Ibn Maza.
The problem of simplifying the Arabic language again attracted the attention of the Arab scientific community back in the 19th century, many studies and projects have been developed under the names “ihyaun-nwhw”, “islahun-nahw”, “tajdidun-nahw”, “taysirunnahw” etc. This article provides information on the reform initiatives of modern Arab linguists and philologists, as well as medieval linguists, and their characteristics. The article includes Mukaddim finnahw of Khalaf al-Ahmar, al-Hayavan of al-Jahiz, at-Təgrib li haddilmantig val-madkhal ileyh of Ibn Hazm, ar-Radd alan-nuhat of Ibn Maza, az-Zaruri fi sınaatin-nahw of Ibn Rushd. In addition to classical sources, modern sources on this topic were also used. For this reason, we believe that our article will serve as a guide for anyone looking to do more research on this topic.
Как известно, с начала VII века в результате арабо-исламских завоеваний расширились границы Арабского халифата и арабы стали жить совместно с новообращенными в ислам неарабами. По мере того, как арабский язык, принятый в качестве официального языка халифата, начал использоваться неарабами, в языке появлялось все больше грамматических ошибок (ляхн), и арабский язык, до тех пор сохранявший ""чистоту"", рисковал потерять свою оригинальность. Наблюдение указанных грамматических ошибок и в чтении Священного Корана побудило мусульманских лингвистов и грамматиков собрать и систематизировать правила арабского языка. В результате, в I-III веках хиджры появилась обширная литература в области арабской грамматики.
Помимо того, что арабский был языком Корана и хадисов, изучение арабского языка стало необходимостью для неарабов и по некоторым политико-социальным причинам. Тот факт, что существующие книги по грамматике были объемными и написаны чрезвычайно высокопарным слогом, затруднял преподавание арабского языка. По этой причине еще на ранних стадиях были предприняты определенные инициативы с целью облегчения преподавания арабского языка. Первые шаги в этой сфере были сделаны Халяфом аль-Ахмаром и аль-Джахизом, а затем достигли кульминации с критикой Ибн Хазма и Ибн Маджа в отношении арабской грамматики.
В XIX веке вопрос об упрощении арабского языка вновь привлек внимание арабских научных кругов, в связи с чем было разработано множество исследований и проектов, таких как ""ихьяун-нахв"", ""ислахун-нахв"", ""тадждидюн-нахв"", ""тайсируннахв"" и др. Статья рассматривает инициативы по реформированию современных арабских лингвистов и филологов, наряду со средневековыми лингвистами, а также их характерные особенности. В статье помимо классических источников, таких как
""Мугаддима фин-няхв"" Халяфа аль-Ахмара, ""аль-Хяйаван"" альДжахиза, ""ат-Тагриб ли хаддил-мантиг вал-мадхал илейх"" Ибн Хазма, ""ар-Радд алан-нухат"" Ибн Маджа, ""аз-Зарури фи синаатиннахв"" Ибн Рушда, были также использованы написанные по теме современные источники. Мы полагаем, что статья укажет путь тем, кто хочет провести более подробное исследование по этой теме.
Помимо того, что арабский был языком Корана и хадисов, изучение арабского языка стало необходимостью для неарабов и по некоторым политико-социальным причинам. Тот факт, что существующие книги по грамматике были объемными и написаны чрезвычайно высокопарным слогом, затруднял преподавание арабского языка. По этой причине еще на ранних стадиях были предприняты определенные инициативы с целью облегчения преподавания арабского языка. Первые шаги в этой сфере были сделаны Халяфом аль-Ахмаром и аль-Джахизом, а затем достигли кульминации с критикой Ибн Хазма и Ибн Маджа в отношении арабской грамматики.
В XIX веке вопрос об упрощении арабского языка вновь привлек внимание арабских научных кругов, в связи с чем было разработано множество исследований и проектов, таких как ""ихьяун-нахв"", ""ислахун-нахв"", ""тадждидюн-нахв"", ""тайсируннахв"" и др. Статья рассматривает инициативы по реформированию современных арабских лингвистов и филологов, наряду со средневековыми лингвистами, а также их характерные особенности. В статье помимо классических источников, таких как
""Мугаддима фин-няхв"" Халяфа аль-Ахмара, ""аль-Хяйаван"" альДжахиза, ""ат-Тагриб ли хаддил-мантиг вал-мадхал илейх"" Ибн Хазма, ""ар-Радд алан-нухат"" Ибн Маджа, ""аз-Зарури фи синаатиннахв"" Ибн Рушда, были также использованы написанные по теме современные источники. Мы полагаем, что статья укажет путь тем, кто хочет провести более подробное исследование по этой теме.
Açar sözlər
islahat, dilçi, filoloq, qrammatika, ərəb dili
reform, linguist, philologist, grammar, Arabic language
реформа, лингвист, филолог, граммати- ка, арабский язык
Referanslar
- Abdurahmanov Gafgaz. (2019). Emin el-Huli, Hayatı, Arap Dili ve Edebiyatındaki Yeri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
- Apaydın H.Yunus. (2013). “Zahiriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/93-1İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın- ları.
- Ayyıldız Erol. (1986). “Mısır’da İngiliz İşgalinin Arap Dili Üzerindeki Tesirleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1/1 (69-74).
- Bulut Ali. (2006). “İbn Maḍâ’nın Arap Dilindeki Âmil Nazari- yesine Yönelik Eleştirileri”. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi. 6/23 (s. 61-74).
- Cədaynə Samirə. (2014). “Məfhumu təysirin-nəhv lədən-nü- hatil-mühdəsin”. Məcəllətül-lüğətil-ərəbiyyə. 16/32 (127-152).
- Çetiner Bedreddin. (1995). “Arap Aleminde Fasih Dil-Ammi Dil Mücadelesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7-8-9- (İstanbul: 1995), (345-361).
- Doğan Yusuf. (2008). ”Arap Gramerinde İlk Yenilikçilik Ha- reketleri ve Etkileri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 8/3 (s. 183-213).
- Durmuş İsmail. (2006). “Nahiv”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/300-3İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- əd-Düsuki Ömər. (1970). Fil-ədəbil-hədis. 2 cilddə. Qahirə: Darül-fikril-ərəbi.
- Əhməd Əmin. (1998). Duhəl-İslam. Qahirə: əl-Heyətül- Mısriyyətül-ammə lil-kitab.
- əl-Cabiri Muhəmməd Abid. (2001). Arap-İslam Aklının Oluşumu. (Tərcümə edən: İbrahim Akbaba), İstanbul: Kitabevi.
- əl-Cahiz Əbu Osman Amr bin Bəhr. (1965). əl-Həyəvan. 8 cilddə. (Nəşr edən: Abdüssəlam Muhəmməd Harun), Misir: Mətbəətu Mustafa əl-Babi əl-Hələbi.
- əl-Cahiz Əbu Osman Amr bin Bəhr. (2002). Rəsailul-Cahiz (ər-Rəsailul-ədəbiyyə). 3 cilddə. (Nəşr edən: Əli Əbu Mülhim), Beyrut: Daru və məktəbətul hilal.
- əl-Cündi Ənvər (Nəşr tarixi qeyd olunmayıb). əl-Lüğətil- ərəbiyyə bəynə hümatiha və xüsumihə. Qahirə: Mətbəətür-risalə.
- əl-Əndəlüsi İbn Həzm. (1983). Rəsailu İbn Həzm (ət-Taqrib li həddil-məntiq vəl-mədxəl ileyh). (Nəşr edən: İhsan Abbas), Beyrut: Müəssəsətül-ərəbiyyə lid-dirasat vən-nəşr.
- əl-Xuli Əmin. (1944). “Həzən-nəhv”. Məcəllətü kulliyətil- adab. 7/7, (29-59).
- əl-Xuli Əmin. (1961). Mənahicu təcdid fin-nəhv vəl-bəlağə vət-təfsir vəl-ədəb. Qahirə.
- əl-Qurtubi Əbül-Abbas İbn Maza. (1947). ər-Rədd alən- nühat. (Nəşr edən: Şövqi Zeyf), Qahirə: Darul-kutubil-ərəbi.
- Xələf əl-Əhmər, Əbu Mühriz. (1961). Müqəddimə fin-nəhv. (Nəşr edən: İzəddin ət-Tənuxi), Dəməşq, Vizarətüs-səqafə vəl-irşadül- qavmi.
- İbn Cinni Əbül-Fəth Osman, (Nəşr tarixi qeyd edilməyib). əl- Xəsais. 3 cild. Qahirə: əl-Məktəbətül-ilmiyyə.
- İbn Rüşd Əbül-Vəlid Muhəmməd bin Əhməd. (2010). əz- Zəruri fi sınaatin-nəhv. (Nəşr edən: Mənsur Əli Abdüssəmi), Misir: Da- rüs-sahvə.
- Məmmədəliyev Vasim. (1985). Ərəb Dilçiliyi. Bakı: Maarif Nəşriyyatı.
- Saleh Sübhi. (2009). Dirasat fi fiqhil-lüğə. Beyrut: Darül-elm lil-məlayin.
- Sarmış İbrahim (1991). “Arapça”ya Yöneltilen Bazı Eleştiriler”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4 (121-150).
- Sühad Həmdan Əhməd. (2013). Təysirün-nəhv indəl-mühdəsin”. Məcəlltü Sürra mən Raə. 9/34 (277-298).
- Şimşek Şahin. (2018). Arap Gramerinin Kolaylaştırılması Bağlamında Yenilikçilik Hareketleri ve Arapça Öğretimine Etkileri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
- Toprak M.Faruk. (1995). “Reformist Bir Arap Gramercisi İbn Maza”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 37/1-2 (s. 207-212).
- Zeyf Şövqi (1981). “Təysirün-nəhv”. Məcəllətül-məcməil-lü- ğətil-ərəbiyyə. 28 (s. 109-121).
- Zeyf Şövqi. (1982). Təcdidün-nəhv. Qahirə: Darül-məarif.
- Zeyf Şövqi. (1986). Təysirün-nəhvit-təlimi qadimən və hədisən məa nəhci təcdidih. Qahirə: Darül-məarif.