Распространение ислама в Хазарском Каганате Xəzər xaqanlığında İslamın yayılması The spread of Islam in Khazar khakanate
Аннотация
В течение трех веков с середины VII века до середины X века тюркские хазары контролировали западный участок международных торговых путей в Центральной Евразии и успешно конкурировали с великими империями того времени Арабским Халифатом и Византией. Многие арабские, византийские и даже западноевропейские источники, а также письмо хазарского царя, которое дошло до нас на иврите, указывают на историю принятия хазарами иудаизма в конце восьмого века или в начале девятого века. Вопрос о распространении иудаизма, за исключением правящей элиты, остается спорным вопросом в исследованиях о хазарах. В то же время надежные арабские писатели свидетельствуют о переходе хазарского кагана в ислам во второй четверти VIII века. По мнению некоторых исследователей, хазарский каган был вынужден выбрать обращение в ислам, чтобы избежать разрушительного поражения. А после ухода арабов ислам не распространился среди хазар, и через некоторое время был принят иудаизм. Однако, по сведениям арабских историков, географов и путешественников IX-X веков, таких как Ибн Хордадбех, ал-Бальзури, ал-Истахри, Ибн Фадлан, Ибн ал-Факих, ал-Масуди, можно сделать вывод, что в середине 9-го века представители различных групп населения, в том числе член правящей семьи каганов, приняли ислам. В столице хазар проживало около 10 000 мусульман. Было построено тридцать мечетей, создан исламский шариатский суд, а вопросами мусульман занимался специальный высокопоставленный чиновник. Арабы покровительствовали хазарским мусульманам на Каспии и проводили политику их массового размещения в Азербайджане. Таким образом, хазары сыграли важную роль в увеличении тюркского населения в Азербайджане, а также распространении ислама в стране.
Xəzər türkləri Mərkəzi Avrasiyada üç yüz il ərzində, VII əsrin ortalarından X əsrin ortalarınadək beynəlxalq ticarət yollarına nəzarət etmiş və zamanın böyük imperiyaları – Ərəb xilafəti və Bizansla uğurlu rəqabət aparmışlar. Bir çox ərəb, Bizans və hətta Qərbi Avropa mənbələri, həmçinin ibrani dilində bizə çatmış Xəzər hökmdarının məktubunda Xəzərlərin, təxminən, VIII əsrin sonlarında – IX əsrin əvvəllərində yəhudiliyi qəbul etməsi haqqında məlumatlar bizə çatmışdır. Yəhudiliyin Xəzərlərin hakim elitası xaricində yayılması məsələsi Xəzər araşdırmalarında mübahisəli problem olaraq qalır. Lakin eyni zamanda, bizim etibarlı ərəb müəlliflərimiz VIII yüzilliyin ikinci rübündə Xəzər xaqanının İslamı qəbul etməsi haqqında da bizə xəbər verirlər. Tədqiqatçıların fikrincə, İslamın qəbul edilməsi tam məğlubiyyət qarşısında qalmış Xəzər xaqanının məcburi addımı olmuş və ərəblərin çəkilməsindən sonra İslamın xəzərlərin arasında yayılması baş verməmişdir. Bir qədər sonra isə yəhudilik qəbul edilmişdir. Bununla belə, ibn Xordadbeh, əl-Bələzuri, əl-İstaxri, ibn Fadlan, ibn əl-Fəqih, əl-Məsudi kimi IX-X əsr ərəb tarixçi coğrafiyaşünas və səyyahların bizə qoymuş məlumatları əsasında belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, artıq IX əsrin ortalarında Xəzər cəmiyyəti və dövlətində İslam xeyli yayılmış və İslamı qəbul edənlər arasında müxtəlif təbəqələrdən, o cümlədən hakim xaqan ailəsindən olan Xəzər cəmiyyətinin nümayəndələri olmuşlar.
Xəzərin paytaxtı İtil şəhərində 10 minə qədər müsəlman yaşayır, 30 məscid istifadədə olmuş, İslam Şəriəti Məhkəməsi fəaliyyət göstərmiş, müsəlmanların məsələlərinə baxan xüsusi yüksəkrütbəli məmur olmuşdur. Ərəblər Xəzər müsəlmanlarını himayə etmiş və onların Azərbaycanda xeyli sayda yerləşdirilməsi siyasətini aparmışlar. Beləliklə, Xəzərlərin Azərbaycanda türk əhalisinin artması və eyni zamanda, İslamın yayılmasında əhəmiyyətli rolu olmuşdur.
Xəzərin paytaxtı İtil şəhərində 10 minə qədər müsəlman yaşayır, 30 məscid istifadədə olmuş, İslam Şəriəti Məhkəməsi fəaliyyət göstərmiş, müsəlmanların məsələlərinə baxan xüsusi yüksəkrütbəli məmur olmuşdur. Ərəblər Xəzər müsəlmanlarını himayə etmiş və onların Azərbaycanda xeyli sayda yerləşdirilməsi siyasətini aparmışlar. Beləliklə, Xəzərlərin Azərbaycanda türk əhalisinin artması və eyni zamanda, İslamın yayılmasında əhəmiyyətli rolu olmuşdur.
The Khazar Turks controlled the western section of international trade routes in the Central Eurasia over three centuries, from the middle of the 7th century to the mid-10th century, and successfully competed with the great empires of the time, the Arab Caliphate and the Byzantine. Many Arabic, Byzantine and even Western European sources, as well as a letter from the Khazar king which reached us in Hebrew, indicate to the story of the acceptance of Judasim by Khazars in the late eighth century, or the beginning of the ninth century. The issue of the spread of Judaism outside of the ruling elite remains a controversial issue in the Khazar studies. However, at the same time our reliable Arabic writers tell us about the Khazar Khagan’s conversion to Islam in the second quarter of the 8th century. According to some researchers, Khazar Khagan was forced to chose conversion to Islam in order to avoid devastative defeat. After the withdrawal of Arabs, Islam did not spread among the Khazas, and in a while Judaism was adopted. However, according to the information provided by the Arab historians, geographers and travelers of the 9th-10th centuries, such as Ibn Hordadbeh, Al-Balzuri, Al-Istahri, Ibn Fadlan, Ibn alFaqih, al-Masudi, it is possible to conclude that in the middle of the 9th century there were representatives of many different groups, including a member of the ruling Khagan family, who were converted to Islam. There were about 10,000 Muslims living in the capital of the Khazars. Thirty mosques were built, the Islamic Sharia Court was established, and a special high ranking official was dealing with the issues of Muslims. Arabs have patronised the Khazar Muslims in the Caspian and have pursued a policy of placing them in large numbers in Azerbaijan. Thus, the Khazars played an important role in increasing the Turkish population in Azerbaijan and at the same time spreading of Islam in the country.