Status of Islam in Azerbaijan in the 19th and early 20th century XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda İslam dininin vəziyyəti haqqında О положении исламской религии в Азербайджане в начале XIX-XX веков
Abstract
Due to the existence of religious tolerance in Azerbaijan, missionaries of various religious sects were found in the regions of the country in the 19th and early 20th centuries. The Treaties of Gulustan (1813) and Turkmenchay (1828) played a major role for the progress of this situation. After the Russian invasion, the government started to resettle the representatives of the sects which were undesirable for the local people to the regions with the purpose of creating pillars with local social and religious backgrounds. In fact, this religious and ethnic policy aimed at protecting frontier territories served to create a new Russian province in the area. Building of churches on the site of mosques, abolishing historical memory, including material and spiritual monuments, was one of the main policies of the Empire. Colonialism had a major impact on the indigenous living standards. From this point of view, one of the most widespread means of anti-tactical forms of struggle was emigration. In 1845, 200 families only from the Mugan Region left their descendents and migrated to the territory of southern Azerbaijan. Those who expressed their social and religious protest were either deported to Siberia or exposed to physical punishment, leaving their homeland.
The resettlement of the Russian population in the region were closely connected with natural and geographical, socio-economic and religious factors. During these times, as a result of the wars, irrigation structures, dams preventing river flooding were destroyed, some of the population was displaced from their homeland, and the area was eventually freed. The empire, which skillfully exploited these problems, consistently implemented the resettlement policy under the cover-up of the protection of “vulnerable” Armenians.
From the second half of the 19th century, the main line of Tsarist Russia in “south policy” was to protect the Christian Slavs living in the Balkans. The goal was to weaken the Ottoman Empire and its influence in the South Caucasus and the Balkans. At the beginning of the 19th and 20th centuries Russians belonged to different sects and groups. It included Malakans, Dukhobors, Jews, Baptists, Synods, and other groups. They were deported by the Tsarist government because they rejected churches, secrecy, and Supreme government. Dukhobors were located in Ganja, Zangezur, Gazakh, malakans in Goychay, Shamakhi,subbotniks and other sects in Guba, Lankaran. Although the various pressures were being made to suppress Islamic values during transfers, the local population did not enter into conflicts. In the period under review, the local population observed all the rules and laws of Islam that played a dominant role in the life, activity, morality, and world view of the population. Islamic traditions were followed, religious holidays were held. Marriage were registered by mullahs, otherwise it was considered haram. Russia’s invasion of the Caucasus caused the empire’s occupation policy. Thus, tsarism began to impose its plans of invasion in exchange for the national characteristics of the Caucasian peoples to keep them under control. It was used by the leading forces of the people, imams, very skillfully.
Initially, Tsarist Russia began to attract religious figures. In such a sense, a long-term policy plan was prepared. Certain changes were made in the structure of religious institutions. They began to turn the religious leaders into the emperor’s office, taking the people’s confidence into account. For this purpose, the the position of Sheikh ul Islam was established in 1823 to lead the South Caucasus Shiites. In 1832, the duty of Mufti as the South Caucasus Sunni religious leader was established in Tbilisi. They were not clergymen, they were just religious leaders. This was evidenced by the clear support of the policy of Tsarist Russia. Supervision of Shiite members by Sheikh ul Islam and Sunni members by Mufti was established by the Tsar’s Decree dated April 15, 1872, and operated until February 1917. Both leaders of the sects had a great influence and supervised the organization of religious ceremonies in the regions and were in fact supporters of the policy of Tsarist Russia. Mufti and Sheikh ul Islam were appointed by the governor. They were considered the officials of the Tsarist government. At the same time, the establishment of the Shiite and Sunni institutions separately aimed at using sectarian conflicts to weaken the will of struggle against the Empire in the Caucasus.
The resettlement of the Russian population in the region were closely connected with natural and geographical, socio-economic and religious factors. During these times, as a result of the wars, irrigation structures, dams preventing river flooding were destroyed, some of the population was displaced from their homeland, and the area was eventually freed. The empire, which skillfully exploited these problems, consistently implemented the resettlement policy under the cover-up of the protection of “vulnerable” Armenians.
From the second half of the 19th century, the main line of Tsarist Russia in “south policy” was to protect the Christian Slavs living in the Balkans. The goal was to weaken the Ottoman Empire and its influence in the South Caucasus and the Balkans. At the beginning of the 19th and 20th centuries Russians belonged to different sects and groups. It included Malakans, Dukhobors, Jews, Baptists, Synods, and other groups. They were deported by the Tsarist government because they rejected churches, secrecy, and Supreme government. Dukhobors were located in Ganja, Zangezur, Gazakh, malakans in Goychay, Shamakhi,subbotniks and other sects in Guba, Lankaran. Although the various pressures were being made to suppress Islamic values during transfers, the local population did not enter into conflicts. In the period under review, the local population observed all the rules and laws of Islam that played a dominant role in the life, activity, morality, and world view of the population. Islamic traditions were followed, religious holidays were held. Marriage were registered by mullahs, otherwise it was considered haram. Russia’s invasion of the Caucasus caused the empire’s occupation policy. Thus, tsarism began to impose its plans of invasion in exchange for the national characteristics of the Caucasian peoples to keep them under control. It was used by the leading forces of the people, imams, very skillfully.
Initially, Tsarist Russia began to attract religious figures. In such a sense, a long-term policy plan was prepared. Certain changes were made in the structure of religious institutions. They began to turn the religious leaders into the emperor’s office, taking the people’s confidence into account. For this purpose, the the position of Sheikh ul Islam was established in 1823 to lead the South Caucasus Shiites. In 1832, the duty of Mufti as the South Caucasus Sunni religious leader was established in Tbilisi. They were not clergymen, they were just religious leaders. This was evidenced by the clear support of the policy of Tsarist Russia. Supervision of Shiite members by Sheikh ul Islam and Sunni members by Mufti was established by the Tsar’s Decree dated April 15, 1872, and operated until February 1917. Both leaders of the sects had a great influence and supervised the organization of religious ceremonies in the regions and were in fact supporters of the policy of Tsarist Russia. Mufti and Sheikh ul Islam were appointed by the governor. They were considered the officials of the Tsarist government. At the same time, the establishment of the Shiite and Sunni institutions separately aimed at using sectarian conflicts to weaken the will of struggle against the Empire in the Caucasus.
XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda dini tolerantlığın mövcud olması nəticəsində, bölgələrdə də müxtəlif dini təriqətlərin missionerlərinə rast gəlmək mümkündür. Bu prosesin ərazidə zəmin yaranması üçün hələ 1813 və 1828-ci illərdə bağlanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinin böyük rolu olmuşdur. Ruslar bölgəni işğal etdikdən sonra, burada yerli sosial-dini dayaq yaratmaq məqsədilə əraziyə imperiya üçün arzuolunmaz təriqət nümayəndələrini köçürməyə başladılar. Əslində, sərhədyanı əraziləri mühafizə etmək məqsədini güdən bu dini-etnik siyasət ərazidə yeni bir rus quberniyasının yaranmasına xidmət edirdi. Məscidlərin yerində kilsə tikmək, tarixi yaddaşın, o cümlədən maddi və mənəvi abidələri ləğv etmək imperiyanın əsas siyasətlərindən idi. Müstəmləkəçilik yerli əhalinin həyat səviyyəsinə ağır təsir göstərirdi. Bu baxımdan, çarizmə qarşı mübarizə formasının ən geniş yayılmış vasitələrindən biri emiqrasiya idi. 1845-ci ildə təkcə Muğan bölgəsindən 200 ailə öz dədə-baba torpaqlarını tərk edərək, Cənubi Azərbaycan ərazisinə köç etmişdi. Çarizmə qarşı sosial-dini etirazlarını bildirənlər birmənalı şəkildə ya Sibirə sürgün edilirdilər, ya da fiziki cəzaya məruz qalaraq, öz yurdlarını tərk edirdilər. Bu mənada, belə bir deyim hələ də yaşamaqdadır: “Bu işdə ya Sibirdir, ya da qəbir”.
Bölgəyə köçürülən rus əhalisinin təbii-coğrafi, sosial-iqtisadi və dini amillərlə sıx bağlılığı vardır. Məhz bu dövrlərdə müharibə nəticəsində suvarma arxları dağıdılmış, çay daşqınlarının qarşısını alan bəndlər sökülmüş, əhalinin bir hissəsi dədə-baba yurdlarından didərgin düşmüş və nəticədə, ərazilər boşalmışdı. Bu problemlərdən məharətlə istifadə edən imperiya “məzlum” ermənilərin müdafiəsi bayrağı altında köçürmə siyasətini ardıcıl həyata keçirirdi.
XIX əsrin II yarısından etibarən, çarizmin “cənub siyasəti”nin ana xəttini Balkanlarda yaşayan xristian slavyanların “müdafiəsini” təşkil etmək idi. Məqsəd Cənubi Qafqazdan və Balkanlardan Osmanlı imperiyasını sıxışdıraraq parçalamaq siyasəti idi. XIX-XX əsrin əvvəllərində ruslar müxtəlif sektantlardan mütəşəkkil idilər; məsələn: mütəşəkkil sektantlar malakan, duxobor, yəhudiçilik, baptistlər, subbotniklər və digərləri idilər. Bunlar “izhari-etimadiyyəni, kəlisanı, gizlinliyi və hökuməti-aliyəni” rədd etdiklərinə görə, Çar hökuməti tərəfindən buraya sürgün edilmişdilər. Duxoborlar 5 min olmaqla, Gəncə, Zəngəzur, Qazax, malakanlar 12 min olmaqla, Göyçay, Şamaxı, subbotnik və digərtəriqətlər 10 min olmaqla, Quba, Lənkəran qəzalarında yerləşdirilmişlər. Baxmayaraq ki, köçürülmələr zamanı İslam dəyərlərini sıxışdırmaq üçün müxtəlif təzyiqlər göstərilsə də, yerli əhali bunu təmkinlə qarşılayaraq, gəlmələrlə heç bir münaqişəyə girmirdilər.
XIX-XX əsrin əvvəllərində yerli əhali İslam dininin bütün qayda və qanunlarına əməl etməklə yanaşı, eyni zamanda, əhalinin həyat və fəaliyyətində, əxlaqında, dünyagörüşündə hakim rol oynayırdı. İslami adət-ənənələrə riayət olunur, dini bayramlar keçirilirdi. Nikah mollalar tərəfindən kəsilir, əks təqdirdə, haram hesab edilirdi. Şiələr arasında yayılmış siğə (müvəqqəti) nikah forması bölgədə yayılmamış və bu, həmişə əhali tərəfindən ictimai qınağa çevrilmişdi.
XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Qafqazı istila etməsi imperiya siyasətinin yeridilməsinə səbəb oldu. Belə ki, çarizm Qafqazda yaşayan xalqları itaətdə saxlamaq üçün onların özlərinin milli xüsusiyyətləri müqabilində istilaçılıq planlarını həyata keçirməyə başladı. Bunun üçün xalqın aparıcı qüvvələrindən, imamlardan çox bacarıqla istifadə edilirdi. İlkin başlanğıcda çarizm din xadimlərini öz tərəflərinə çəkməyə başladı. Belə bir anlamda uzunmüddətli siyasət planı hazırlandı. Dini idarələrin quruluşunda müəyyən dəyişikliklər aparıldı. Onlar din xadimlərini xalqın inamını nəzərə alaraq, öz tərəfinə çəkməklə imperiyanın məmuruna çevirməyə başladılar. Bunun üçün 1823-cü ildə Cənubi Qafqaz şiələrinə başçılıq etməkdən ötrü “şeyxülislam” vəzifəsi təsis edildi. 1832-ci ildə isə Tiflis şəhərində Cənubi Qafqaz sünnilərinin dini başçısı – “müfti” vəzifəsi təsis edildi. Bunlar hələ tam mənası ilə ruhani idarə deyildi; tək-tək fəaliyyət göstərən dini başçılar idilər. Bu isə çarizmin siyasətinin ucqarlarda həyata keçməsini açıq-aşkar dəstəkləyərək müəyyənləşdirilirdi. Şeyxülislamın nəzarətində şiə, müftinin nəzarətində isə sünni ruhani idarələri 1872-ci il 15 aprel tarixli Çar Fərmanı ilə təsis edilmiş, 1917-ci ilin fevralınadək fəaliyyət göstərmişdir. Hər iki təriqət başçısı böyük nüfuza malik olub, yerlərdə dini adətləri həyata keçirməklə, çarizm siyasətinin, bir növ, aparıcısı rolunda çıxış edirdi. Müfti və şeyxülislam qubernator tərəfindən təyin edilirdi. Onlar isə bununla da Çar məmuru hesab olunurdular. Eyni zamanda, ayrı-ayrılıqda şiə və sünni təsisatlarının yaranması, Qafqazda imperiyaya qarşı mübarizəni zəiflətmək üçün təriqət toqquşmalarından istifadə etmək məqsədi daşıyırdı. Lakin bu siyasət heç bir bölgədə baş verməmiş, konfliktlərin yaranmasına səbəb olmamışdı. Bu isə müxtəlif təriqətlərə məxsus əhalinin qarşılıqlı əlaqələrindən, səmimi münasibətlərindən irəli gəlirdi.
Beləliklə, bu dövrdə Qafqazda İslamı qəbul etmiş xalqların mədəniyyətinin təşəkkül tapmasında ictimai-iqtisadi amillərin təsirini əsla danmadan qeyd edək ki, din öz əxlaqi dəyərləri ilə insan həyatının zəruri amili, ictimai gercəkliyin başlıca şərti kimi mənəvi mədəniyyətə bilavasitə təsir göstərirdi, daha doğrusu,mənəvi mədəniyyət hadisələri öz səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq, müəyyən qədər müstəqilliklərini saxlasa da, İslam dinindən bəhrələnirdilər.
Bölgəyə köçürülən rus əhalisinin təbii-coğrafi, sosial-iqtisadi və dini amillərlə sıx bağlılığı vardır. Məhz bu dövrlərdə müharibə nəticəsində suvarma arxları dağıdılmış, çay daşqınlarının qarşısını alan bəndlər sökülmüş, əhalinin bir hissəsi dədə-baba yurdlarından didərgin düşmüş və nəticədə, ərazilər boşalmışdı. Bu problemlərdən məharətlə istifadə edən imperiya “məzlum” ermənilərin müdafiəsi bayrağı altında köçürmə siyasətini ardıcıl həyata keçirirdi.
XIX əsrin II yarısından etibarən, çarizmin “cənub siyasəti”nin ana xəttini Balkanlarda yaşayan xristian slavyanların “müdafiəsini” təşkil etmək idi. Məqsəd Cənubi Qafqazdan və Balkanlardan Osmanlı imperiyasını sıxışdıraraq parçalamaq siyasəti idi. XIX-XX əsrin əvvəllərində ruslar müxtəlif sektantlardan mütəşəkkil idilər; məsələn: mütəşəkkil sektantlar malakan, duxobor, yəhudiçilik, baptistlər, subbotniklər və digərləri idilər. Bunlar “izhari-etimadiyyəni, kəlisanı, gizlinliyi və hökuməti-aliyəni” rədd etdiklərinə görə, Çar hökuməti tərəfindən buraya sürgün edilmişdilər. Duxoborlar 5 min olmaqla, Gəncə, Zəngəzur, Qazax, malakanlar 12 min olmaqla, Göyçay, Şamaxı, subbotnik və digərtəriqətlər 10 min olmaqla, Quba, Lənkəran qəzalarında yerləşdirilmişlər. Baxmayaraq ki, köçürülmələr zamanı İslam dəyərlərini sıxışdırmaq üçün müxtəlif təzyiqlər göstərilsə də, yerli əhali bunu təmkinlə qarşılayaraq, gəlmələrlə heç bir münaqişəyə girmirdilər.
XIX-XX əsrin əvvəllərində yerli əhali İslam dininin bütün qayda və qanunlarına əməl etməklə yanaşı, eyni zamanda, əhalinin həyat və fəaliyyətində, əxlaqında, dünyagörüşündə hakim rol oynayırdı. İslami adət-ənənələrə riayət olunur, dini bayramlar keçirilirdi. Nikah mollalar tərəfindən kəsilir, əks təqdirdə, haram hesab edilirdi. Şiələr arasında yayılmış siğə (müvəqqəti) nikah forması bölgədə yayılmamış və bu, həmişə əhali tərəfindən ictimai qınağa çevrilmişdi.
XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Qafqazı istila etməsi imperiya siyasətinin yeridilməsinə səbəb oldu. Belə ki, çarizm Qafqazda yaşayan xalqları itaətdə saxlamaq üçün onların özlərinin milli xüsusiyyətləri müqabilində istilaçılıq planlarını həyata keçirməyə başladı. Bunun üçün xalqın aparıcı qüvvələrindən, imamlardan çox bacarıqla istifadə edilirdi. İlkin başlanğıcda çarizm din xadimlərini öz tərəflərinə çəkməyə başladı. Belə bir anlamda uzunmüddətli siyasət planı hazırlandı. Dini idarələrin quruluşunda müəyyən dəyişikliklər aparıldı. Onlar din xadimlərini xalqın inamını nəzərə alaraq, öz tərəfinə çəkməklə imperiyanın məmuruna çevirməyə başladılar. Bunun üçün 1823-cü ildə Cənubi Qafqaz şiələrinə başçılıq etməkdən ötrü “şeyxülislam” vəzifəsi təsis edildi. 1832-ci ildə isə Tiflis şəhərində Cənubi Qafqaz sünnilərinin dini başçısı – “müfti” vəzifəsi təsis edildi. Bunlar hələ tam mənası ilə ruhani idarə deyildi; tək-tək fəaliyyət göstərən dini başçılar idilər. Bu isə çarizmin siyasətinin ucqarlarda həyata keçməsini açıq-aşkar dəstəkləyərək müəyyənləşdirilirdi. Şeyxülislamın nəzarətində şiə, müftinin nəzarətində isə sünni ruhani idarələri 1872-ci il 15 aprel tarixli Çar Fərmanı ilə təsis edilmiş, 1917-ci ilin fevralınadək fəaliyyət göstərmişdir. Hər iki təriqət başçısı böyük nüfuza malik olub, yerlərdə dini adətləri həyata keçirməklə, çarizm siyasətinin, bir növ, aparıcısı rolunda çıxış edirdi. Müfti və şeyxülislam qubernator tərəfindən təyin edilirdi. Onlar isə bununla da Çar məmuru hesab olunurdular. Eyni zamanda, ayrı-ayrılıqda şiə və sünni təsisatlarının yaranması, Qafqazda imperiyaya qarşı mübarizəni zəiflətmək üçün təriqət toqquşmalarından istifadə etmək məqsədi daşıyırdı. Lakin bu siyasət heç bir bölgədə baş verməmiş, konfliktlərin yaranmasına səbəb olmamışdı. Bu isə müxtəlif təriqətlərə məxsus əhalinin qarşılıqlı əlaqələrindən, səmimi münasibətlərindən irəli gəlirdi.
Beləliklə, bu dövrdə Qafqazda İslamı qəbul etmiş xalqların mədəniyyətinin təşəkkül tapmasında ictimai-iqtisadi amillərin təsirini əsla danmadan qeyd edək ki, din öz əxlaqi dəyərləri ilə insan həyatının zəruri amili, ictimai gercəkliyin başlıca şərti kimi mənəvi mədəniyyətə bilavasitə təsir göstərirdi, daha doğrusu,mənəvi mədəniyyət hadisələri öz səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq, müəyyən qədər müstəqilliklərini saxlasa da, İslam dinindən bəhrələnirdilər.
Балканы от Османской империи. В начале XIX-XX веков русские состояли в разных сектах. Например, организованными обществами были малаканы, духоборы, евреи, баптисты, субботники. Духоборы разместились в Гяндже, Зангезуре, Газахе, малаканы в Геокчае, Шемахе, субботнике и прочие секты в Губе и Ленкорани. Несмотря на то, что для подавления исламских ценностей во время переселения было оказано различное давление, местное население не вступало с ними ни в какие конфликты. В начале 19-20 веков наряду с соблюдением местными жителями всех норм и канонов ислама, они одновременно играли доминирующую роль в жизни, деятельности, нравственности и мировоззрении населения. Соблюдались исламские традиции, проводились религиозные праздники. Браки заключались муллами, иначе они считались харамом. Распространение среди шиитов временных браков, которые всегда были бедствием для населения, не охватило весь регион. В начале 19-го века вторжение России на Кавказ привело к распространению имперской политике. Так, царизм начал осуществлять планы вторжения в обмен на национальные особенности народов Кавказа, чтобы держать их в повиновении. Для этого очень умело использовались руководящие силы народа имамы. Первоначально царизм начал привлекать религиозных деятелей на свою сторону. В этом смысле был подготовлен план долгосрочной политики. В структуру религиозных учреждений были внесены определенные изменения. Принимая во внимание доверие людей, религиозных лидеров начали превращать в чиновников империи. С этой целью для руководства шиитами южного Кавказа в 1823 году была учреждена должность шейхуль-ислама. А в 1832 году в Тбилиси была учреждена должность муфтия религиозного лидера суннитов южного Кавказа. Это были еще не духовные управления в полном смысле этого слова, а отдельно действующие религиозные лидеры, что определялось явной поддержкой царской политики. Духовные управления шиитов под надзором шейхульислама и суннитов под надзором муфтия были учреждены царским указом от 15 апреля 1872 года и действовали до февраля 1917 года. Лидеры обоих направлений имели большое влияние, проводили религиозные церемонии на местах и выступали как своего рода пропагандисты царизма. Муфтий и Шейхуль-ислам назначались губернатором. Тем самым они считались царскими чиновниками. В то же время их целью было создание отдельных шиитских и суннитских институтов и использование межрелигиозных столкновений для ослабления борьбы против империи на Кавказе, однако эта политика не осуществилась ни в одном регионе и не вызвала конфликтов. Это было связано с искренними взаимоотношениями людей разных религий.