Islamic Intellectual Tradition in the Post-Classical Period (XIII XVIII): Key Features Postklassik Dövrdə (XIII – XVIII Əsrlər) Qafqazın İslam İntellektual Ənənəsi: Əsas Xüsusiyyətlər Исламская интеллектуальная традиция Кавказа в постклассический период (XIII – XVIII век): главные особенности
Abstract
Against the background of the rather well studied classical philosophical tradition of the Caucasus, especially with regard to Eastern peripateticism and Sufism, the legacy of the postclassical period (XIV-XVIII century) is known rather superficially. This is largely due to the general problems of studying Islamic intellectual traditions of that period where most of the surviving works of scholars remain unpublished. Proceeding from this, the question arises of how the Islamic tradition of the Caucasus, especially the southern regions, staying in the centre of the intersection of the Sunni and Shiite traditions, could contribute to the development of such sciences as the foundations of Islamic law (Arabic ilmusul al-fiqh), exegetics (tafsir), theology (kalyam), logic (mantic), Sufism (tasavvuf) and others. Due to the fact that the rationalization of the Islamic sciences largely occurred during this period, as research from both traditions shows, as well as thanks to the extensive system of madrasahs, there is a need to pay attention to various didactic materials, including the so-called glosses (hawashi).
Written in various original texts (mutun) and commentaries (shurukh), the glosses of post-classical authors often served as the main tool for understanding the main text, and, in addition, showed the reception of a specific source in new time and geographical frameworks. It is known, for example, that the most famous interpretation of the Koran by al-Baydawi was practically not studied without numerous glosses (of which more than 700 were written in the Ottoman Empire alone).
In this regard, the works of scholars, originating primarily from both the historical regions of Azerbaijan and Georgia (Ajaria), starting from the famous thinker Siraj adDin al-Urmavi (1198-1283), the lawyer Ahmad bin Muhammad al-Ardabili (XVI century), and ending with the heritage of Mirza-Zade Mustafa al-Batumi (1688-1743) and other authors of the South Caucasus, including those from Shirvan (Muhammad bin Mahmud ash-Shirvani, died in 1506 and others) are of special interest.
The main task of the study is to review the most famous glosses (hawashi), written by people from the Caucasus at a specified time. Based on a study of commenting techniques, substantial features, relationships with various areas of knowledge and links with the scientific traditions of the Islamic world, there will be shown the significant role that people from the region played in the development of Islamic sciences in the postclassical period.
Written in various original texts (mutun) and commentaries (shurukh), the glosses of post-classical authors often served as the main tool for understanding the main text, and, in addition, showed the reception of a specific source in new time and geographical frameworks. It is known, for example, that the most famous interpretation of the Koran by al-Baydawi was practically not studied without numerous glosses (of which more than 700 were written in the Ottoman Empire alone).
In this regard, the works of scholars, originating primarily from both the historical regions of Azerbaijan and Georgia (Ajaria), starting from the famous thinker Siraj adDin al-Urmavi (1198-1283), the lawyer Ahmad bin Muhammad al-Ardabili (XVI century), and ending with the heritage of Mirza-Zade Mustafa al-Batumi (1688-1743) and other authors of the South Caucasus, including those from Shirvan (Muhammad bin Mahmud ash-Shirvani, died in 1506 and others) are of special interest.
The main task of the study is to review the most famous glosses (hawashi), written by people from the Caucasus at a specified time. Based on a study of commenting techniques, substantial features, relationships with various areas of knowledge and links with the scientific traditions of the Islamic world, there will be shown the significant role that people from the region played in the development of Islamic sciences in the postclassical period.
Qafqazın kifayət qədər yaxşı öyrənilmiş klassik fəlsəfə ənənəsinin fonunda, xüsusilə postklassik dövrün (XIV–XVIII əsrlər) Şərq peripatetizmi və sufizmi baxımından mirası çox səthi məlum idi. Bu, bir çox şeydə o dövrün İslam intellektual ənənəsinin tədqiqinin ümumi problemləri ilə bağlı idi, həmin dövrdə alimlərin saxlanmış işlərinin çox hissəsi nəşr olunmamış qalırdı. Buna əsaslanaraq belə bir sual ortaya çıxır ki, Qafqazın, xüsusən sünni və şiə ənənələrinin kəsişmə mərkəzində yerləşən cənub regionlarının İslam ənənəsi İslam hüququnun əsası (ərəb. ilm Üsuli-əl-fiqh), Ekzegetika (Təfsir), İlahiyyat (Kəlam), Logika (Məntiq), Sufizm (Təsəvvüf) və başqa elmlərin inkişafına öz töhfəsini necə verə bilmişdir? Hər iki ənənə araşdırılmalarının göstərdiyi kimi, bu dövrdə İslam elmlərinin “rasionalizasiyası” getmişdi, həmçinin mədrəsənin şaxələnmiş sistemi sayəsində müxtəlif didaktik materiallara, o cümlədən “qlossalar”a da diqqət yetirmək ehtiyacı duyulurdu.
Müxtəlif baza mətn və şərhlərinə yazılmış postklassik müəlliflərin qlossları çox vaxt əsas mətnin başa düşülməsi üçün vasitə kimi xidmət edir, bundan əlavə, konkret mənbəyin yeni resepsiyasını təzə vaxt və coğrafi çərçivələrdə göstərirdi. Məlumdur ki, əl-Bəydavinin Quranının məşhur izahı çoxsaylı qlossalar olmadan (təkcə Osmanlı İmperiyasında 700-dən çox qloss yazılmışdı) praktiki olaraq öyrənilməmişdi.
Bununla bağlı həm Azərbaycan, həm də Gürcüstanın (Acariya) tarixi ərazilərindən çıxmış alimlərin, çox məşhur mütəfəkkir Siracəddin Ürməvinin (1198 – 1283), hüquqşünas Əhməd ibn Məhəmməd Ərdəbilinin (XVI əsr) işlərindən tutmuş, Mirzə-zadə Mustafa əl-Batuminin (1688 – 1743) və Cənubi Qafqazın başqa müəlliflərinin, həmçinin Şirvandan gələnlərin (Məhəmməd ibn Mahmud Şirvani, v.1506) miraslarınadək əsərlər xüsusi maraq doğurur.
Tədqiqatın əsas məsələsi göstərilən vaxtda Qafqazdan gələn müəlliflər tərəfindən yazılmış ən məşhur qlossların baxılmasından ibarətdir. Şərhetmə metodikasının, məzmunlu xüsusiyyətlərinin, müxtəlif bilik sahələri ilə münasibətinin, İslam dünyasının elmi ənənələri ilə əlaqəsinin öyrənilməsinə əsasən, regiondan gələn alimlərin postklassik dövrdə İslam elmlərinin inkişafında oynadıqları əhəmiyyətli rol göstəriləcəkdir.
Müxtəlif baza mətn və şərhlərinə yazılmış postklassik müəlliflərin qlossları çox vaxt əsas mətnin başa düşülməsi üçün vasitə kimi xidmət edir, bundan əlavə, konkret mənbəyin yeni resepsiyasını təzə vaxt və coğrafi çərçivələrdə göstərirdi. Məlumdur ki, əl-Bəydavinin Quranının məşhur izahı çoxsaylı qlossalar olmadan (təkcə Osmanlı İmperiyasında 700-dən çox qloss yazılmışdı) praktiki olaraq öyrənilməmişdi.
Bununla bağlı həm Azərbaycan, həm də Gürcüstanın (Acariya) tarixi ərazilərindən çıxmış alimlərin, çox məşhur mütəfəkkir Siracəddin Ürməvinin (1198 – 1283), hüquqşünas Əhməd ibn Məhəmməd Ərdəbilinin (XVI əsr) işlərindən tutmuş, Mirzə-zadə Mustafa əl-Batuminin (1688 – 1743) və Cənubi Qafqazın başqa müəlliflərinin, həmçinin Şirvandan gələnlərin (Məhəmməd ibn Mahmud Şirvani, v.1506) miraslarınadək əsərlər xüsusi maraq doğurur.
Tədqiqatın əsas məsələsi göstərilən vaxtda Qafqazdan gələn müəlliflər tərəfindən yazılmış ən məşhur qlossların baxılmasından ibarətdir. Şərhetmə metodikasının, məzmunlu xüsusiyyətlərinin, müxtəlif bilik sahələri ilə münasibətinin, İslam dünyasının elmi ənənələri ilə əlaqəsinin öyrənilməsinə əsasən, regiondan gələn alimlərin postklassik dövrdə İslam elmlərinin inkişafında oynadıqları əhəmiyyətli rol göstəriləcəkdir.
На фоне довольно неплохо изученной классической философской традиции Кавказа, особенно в отношении восточного перипатетизма и суфизма, наследие постклассического периода (XIV – XVIII век) известно довольно поверхностно. Это во многом связанно с общими проблемами исследования исламской интеллектуальной традиции того периода, где большая часть сохранившихся трудов ученых остаются неизданными. Исходя из этого, возникает вопрос о том, каким образом исламская традиция Кавказа, в особенности южных регионов, пребывающих в центре пересечения суннитской и шиитской традиции, смогла внести свой вклад в развитие таких наук, как основоположения исламского права (араб. ильм усул аль-фикх), экзегетики (тафсир), теологии (калям), логики (мантик), суфизма (тасаввуф) и других. В силу того, что, как свидетельствуют исследования обеих традиций, в этот период в значительной мере произошла «рационализация» исламских наук, в том числе благодаря разветвленной системе медресе, существует необходимость обратить внимание на различные дидактические материалы, в том числе так называемые «глоссы» (хаваши).
Написанные на различные основоположные тексты (мутун) и комментарии (шурух), глоссы постклассических авторов часто служили главным пособием к пониманию основного текста, и, помимо того, показывали рецепцию конкретного источника в новых временных и географических рамках. Известно, например, что известнейшее толкование Корана аль-Байдауви практически не изучалось без многочисленных глосс (которых в одной лишь Османской империи было написано более 700).
В этой связи, особый интерес представляют труды ученых, происходивших в первую очередь как из исторических областей Азербайджана, так и Грузии (Аджария), начиная от известнейшего мыслителя Сирадж ад-Дина аль-Урмави (1198 – 1283), правоведа Ахмада бин Мухаммада аль-Ардабили (XVI в.), и заканчивая наследием Мирзы-Заде Мустафы аль-Батуми (1688 – 1743) и другими авторами Южного Кавказа, в том
числе выходцев из Ширвана (Мухаммада бин Махмуда аш-Ширвани, ум. 1506 и других).
Главная задача исследования состоит в рассмотрении наиболее известных глосс (хаваши), написанных выходцами с Кавказа в указанное время. На основании изучения методики комментирования, содержательных особенностей, соотношения с различными областями знания и связи с научными традициями исламского мира, будет показано значимую роль, которую выходцы с региона сыграли в развитии исламских наук в постклассический период.
Написанные на различные основоположные тексты (мутун) и комментарии (шурух), глоссы постклассических авторов часто служили главным пособием к пониманию основного текста, и, помимо того, показывали рецепцию конкретного источника в новых временных и географических рамках. Известно, например, что известнейшее толкование Корана аль-Байдауви практически не изучалось без многочисленных глосс (которых в одной лишь Османской империи было написано более 700).
В этой связи, особый интерес представляют труды ученых, происходивших в первую очередь как из исторических областей Азербайджана, так и Грузии (Аджария), начиная от известнейшего мыслителя Сирадж ад-Дина аль-Урмави (1198 – 1283), правоведа Ахмада бин Мухаммада аль-Ардабили (XVI в.), и заканчивая наследием Мирзы-Заде Мустафы аль-Батуми (1688 – 1743) и другими авторами Южного Кавказа, в том
числе выходцев из Ширвана (Мухаммада бин Махмуда аш-Ширвани, ум. 1506 и других).
Главная задача исследования состоит в рассмотрении наиболее известных глосс (хаваши), написанных выходцами с Кавказа в указанное время. На основании изучения методики комментирования, содержательных особенностей, соотношения с различными областями знания и связи с научными традициями исламского мира, будет показано значимую роль, которую выходцы с региона сыграли в развитии исламских наук в постклассический период.