Ənənələr və islam prizmasından baxıldıqda, Şimal-Qərbi Qafqaz gənclərinin dəyər oriyentasiyaları Value orientations of the youth of the North-Western Caucasus through the prism of traditions and Islam Ценностные ориентации молодежи Северо-Западного Кавказа сквозь призму традиций и ислама
Xülasə
Etnodəyər oriyentasiyalarının öyrənilməsi olduqca informativdir, çünki məhz onlar ictimai idealları ifadə edir və ayrı-ayrı etnos nümayəndələrinin həyatının bütün sferalarında əks olunaraq davranışlarını müəyyənləşdirir.
Dəyərlərin və dəyər oriyentasiyalarının öyrənilməsinə yönəldilmiş psixoloji tədqiqatlar – çox sayda alimlərin işləridir: K.Klakhon, F.Strodbek, M. Rokiç, Q. Triandis, G. Hofstede, R. İnqlhart, M. Bond və K.Leunq. Hədəfi mədəni dəyər oriyentasiyalarının öyrənilməsi olan bir çox dünya üzrə tədqiqatın əsasını təşkil edən ən geniş yanaşma Ş. Şvartsın tədqiqatlarıdır.
Şimal-Qərbi Qafqaz etnoslarının dəyər oriyentasiyalarının empirik tədqiqatı Z.X.Lepşokova, V.N.Qalyapina, N.M. Lebedeva, R.R.Nakoxova, F.O.Semyonova, A.N.Tatarko, F.X.Xubiyeva və b. tərəfindən aparılırdı. Bu araşdırmanın məqsədi – adıq, qaraçay, balkar gənclərinin fərdi və mədəni səviyyələrinin dəyər oriyentasiyalarının etnik spesifikliyini öyrənmək, onu ənənəvi Qafqaz dəyərləri və İslam əxlaqının normaları ilə əlaqələndirməkdir. Tədqiqat 727 respondentin ümumi seçməsində aparılmışdır, bunlardan 470-i adıq (435 respondent özünü kabardin, 35-i isə çərkəs adlandırmışdı), 132 qaraçay, 125 balkar; seçmə 25 yaşadək gənclər arasında keçirilmişdi.
Tədqiqat zamanı aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir:
Şimal-Qərbi Qafqazın müsəlman gənclərinin dəyər strukturu mənsubluq, hüquq bərabərliyi, həmçinin harmoniya və bacarıq kimi dəyər bloklarının əhəmiyyəti ilə xarakterizə olunur. Adıqlar, balkarlar və qaraçaylar üçün bunlardan ən önəmlisi mənsubluğun: sosial intizam, valideynlərə, böyüklərə hörmət, ənənələrə hörmət, ailənin müdafi əsi, şəxsi intizam, nəzakət, milli təhlükəsizlik, qarşılıqlı lütfkarlıq, diqqətlilik, möminlik, öz ictimai obrazının saxlanılması, təmizkarlıq dəyərləri; hüquq bərabərliyinin: bərabərlik, sosial ədalət, sədaqət, dürüstlük, faydalılıq, məsuliyyətlilik dəyərləri, həmçinin bacarığın: müstəqillik, şəxsi hədəflərin seçimi, məharət, müvəffəqiyyət qazanma (qaraçaylar və balkarlarla seçmədə) dəyərləri və harmoniyanın: Yer kürəsində sülh, gözəlliklər dünyasının yaradılması, ətraf mühitin qorunması (adıqlarla seçmədə) dəyərləridir.
Fərdi dəyərlər səviyyəsinin öyrənilməsi xeyirxahlıq, universalizm və müstəqillik motivasiya bloklarının önəmliliyini göstərdi.
Etnoaffiliativ tendensiyaların öyrənilməsi bizim bütün respondentlərimizin qruplarında onların parlaq ifadəsini göstərdi. Bu da onu sübut edir ki, müasir Şimali Qafqaz gəncləri üçün öz etnik qrupu ilə ifadə edilmiş identifikasiya qrup hədəflərinin şəxsi hədəfdən üstün tutulması xarakterikdir, bu da Şimali Qafqaz mədəniyyətlərini kollektivistik mədəniyyətlər kimi xarakterizə edir.
Bütövlükdə, tədqiqat Şimal-Qərbi Qafqazın müsəlman gənclərinin yüksək kollektivizminin səviyyəsini göstərdi (analoji nəticəni biz Şimal-Şərqi Qafqazda aparılan tədqiqatlarda da almışıq). Bizim fikrimizcə, İslam nöqteyi-nəzərindən, bunlardan ən maraqlısı kollektivçilik və fərdiyyətçiliyin məzmunlu xarakteri haqqındakı sualdır. A.V.Smirnovun fikrincə, bütöv bir sıra təzahürlərdə: fərdi hədəfin qoyuluşu, yalnız öz əməllərinə görə məsuliyyətin daşınması və kollektiv məsuliyyətin qeyri-mümkünlüyündə; kollektivin deyil, fərdi şəxsiyyətin xilasında özünü göstərən İslam şüuru “vurğulanmış fərdiyyətçidir». Bununla yanaşı, kollektivçilik, xüsusən qohumluq əlaqələrinin saxlanmasında, kollektiv dini ayinlərin (beşqat duaların oxunması) icrasında İslam əxlaqı ilə həvəsləndirilir və alqışlanır. «Başqaları ilə bağlılıq kimi kollektivçilik – başqalarına birləşmək kimi kollektivçilikdən prinsipial olaraq fərqlənir. Birincisi fərdi əməlin tapşırılmasından və yaradılmasından, sonrakı fərdilik əsasında qurulur, ikincisi isə fərdi düşünülmüş əməli istisna edir».
Bizim araşdırmalarımıza əsasən, bu seçmədə İslam dindarlığının ən yüksək səviyyəsini qaraçay gəncləri nümayiş etdirdilər. Məhz qaraçay gəncləri ilə seçmədə biz fərdi və kollektivçi dəyərlərin mədəni (mənsubluq və bacarıq), həm də fərdi səviyyədə (müstəqillik və xeyirxahlıq) ən xarakterik birləşməsini aşkarladıq. Belə güman etmək olar ki,İslam dindarlığının yüksək səviyyəsi qrup dəyərləri ilə fərdi inkişaf və özünü müəyyən etmə arasındakı balansı saxlamağa imkan verir, eqoizm maraqlarından imtina isə ətrafdakı insanlarla ən xoş qarşılıqlı əlaqəyə imkan yaradır ki, bu da İslam əxlaqının normaları ilə sıx bağlıdır.
Dəyərlərin və dəyər oriyentasiyalarının öyrənilməsinə yönəldilmiş psixoloji tədqiqatlar – çox sayda alimlərin işləridir: K.Klakhon, F.Strodbek, M. Rokiç, Q. Triandis, G. Hofstede, R. İnqlhart, M. Bond və K.Leunq. Hədəfi mədəni dəyər oriyentasiyalarının öyrənilməsi olan bir çox dünya üzrə tədqiqatın əsasını təşkil edən ən geniş yanaşma Ş. Şvartsın tədqiqatlarıdır.
Şimal-Qərbi Qafqaz etnoslarının dəyər oriyentasiyalarının empirik tədqiqatı Z.X.Lepşokova, V.N.Qalyapina, N.M. Lebedeva, R.R.Nakoxova, F.O.Semyonova, A.N.Tatarko, F.X.Xubiyeva və b. tərəfindən aparılırdı. Bu araşdırmanın məqsədi – adıq, qaraçay, balkar gənclərinin fərdi və mədəni səviyyələrinin dəyər oriyentasiyalarının etnik spesifikliyini öyrənmək, onu ənənəvi Qafqaz dəyərləri və İslam əxlaqının normaları ilə əlaqələndirməkdir. Tədqiqat 727 respondentin ümumi seçməsində aparılmışdır, bunlardan 470-i adıq (435 respondent özünü kabardin, 35-i isə çərkəs adlandırmışdı), 132 qaraçay, 125 balkar; seçmə 25 yaşadək gənclər arasında keçirilmişdi.
Tədqiqat zamanı aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir:
Şimal-Qərbi Qafqazın müsəlman gənclərinin dəyər strukturu mənsubluq, hüquq bərabərliyi, həmçinin harmoniya və bacarıq kimi dəyər bloklarının əhəmiyyəti ilə xarakterizə olunur. Adıqlar, balkarlar və qaraçaylar üçün bunlardan ən önəmlisi mənsubluğun: sosial intizam, valideynlərə, böyüklərə hörmət, ənənələrə hörmət, ailənin müdafi əsi, şəxsi intizam, nəzakət, milli təhlükəsizlik, qarşılıqlı lütfkarlıq, diqqətlilik, möminlik, öz ictimai obrazının saxlanılması, təmizkarlıq dəyərləri; hüquq bərabərliyinin: bərabərlik, sosial ədalət, sədaqət, dürüstlük, faydalılıq, məsuliyyətlilik dəyərləri, həmçinin bacarığın: müstəqillik, şəxsi hədəflərin seçimi, məharət, müvəffəqiyyət qazanma (qaraçaylar və balkarlarla seçmədə) dəyərləri və harmoniyanın: Yer kürəsində sülh, gözəlliklər dünyasının yaradılması, ətraf mühitin qorunması (adıqlarla seçmədə) dəyərləridir.
Fərdi dəyərlər səviyyəsinin öyrənilməsi xeyirxahlıq, universalizm və müstəqillik motivasiya bloklarının önəmliliyini göstərdi.
Etnoaffiliativ tendensiyaların öyrənilməsi bizim bütün respondentlərimizin qruplarında onların parlaq ifadəsini göstərdi. Bu da onu sübut edir ki, müasir Şimali Qafqaz gəncləri üçün öz etnik qrupu ilə ifadə edilmiş identifikasiya qrup hədəflərinin şəxsi hədəfdən üstün tutulması xarakterikdir, bu da Şimali Qafqaz mədəniyyətlərini kollektivistik mədəniyyətlər kimi xarakterizə edir.
Bütövlükdə, tədqiqat Şimal-Qərbi Qafqazın müsəlman gənclərinin yüksək kollektivizminin səviyyəsini göstərdi (analoji nəticəni biz Şimal-Şərqi Qafqazda aparılan tədqiqatlarda da almışıq). Bizim fikrimizcə, İslam nöqteyi-nəzərindən, bunlardan ən maraqlısı kollektivçilik və fərdiyyətçiliyin məzmunlu xarakteri haqqındakı sualdır. A.V.Smirnovun fikrincə, bütöv bir sıra təzahürlərdə: fərdi hədəfin qoyuluşu, yalnız öz əməllərinə görə məsuliyyətin daşınması və kollektiv məsuliyyətin qeyri-mümkünlüyündə; kollektivin deyil, fərdi şəxsiyyətin xilasında özünü göstərən İslam şüuru “vurğulanmış fərdiyyətçidir». Bununla yanaşı, kollektivçilik, xüsusən qohumluq əlaqələrinin saxlanmasında, kollektiv dini ayinlərin (beşqat duaların oxunması) icrasında İslam əxlaqı ilə həvəsləndirilir və alqışlanır. «Başqaları ilə bağlılıq kimi kollektivçilik – başqalarına birləşmək kimi kollektivçilikdən prinsipial olaraq fərqlənir. Birincisi fərdi əməlin tapşırılmasından və yaradılmasından, sonrakı fərdilik əsasında qurulur, ikincisi isə fərdi düşünülmüş əməli istisna edir».
Bizim araşdırmalarımıza əsasən, bu seçmədə İslam dindarlığının ən yüksək səviyyəsini qaraçay gəncləri nümayiş etdirdilər. Məhz qaraçay gəncləri ilə seçmədə biz fərdi və kollektivçi dəyərlərin mədəni (mənsubluq və bacarıq), həm də fərdi səviyyədə (müstəqillik və xeyirxahlıq) ən xarakterik birləşməsini aşkarladıq. Belə güman etmək olar ki,İslam dindarlığının yüksək səviyyəsi qrup dəyərləri ilə fərdi inkişaf və özünü müəyyən etmə arasındakı balansı saxlamağa imkan verir, eqoizm maraqlarından imtina isə ətrafdakı insanlarla ən xoş qarşılıqlı əlaqəyə imkan yaradır ki, bu da İslam əxlaqının normaları ilə sıx bağlıdır.
The study of ethno-value orientations is extremely informative, since they exactly express social ideals and determine the behaviour of individual representatives of the ethnos reflected in all spheres of their life.
Psychological studies aimed at studying values and value orientations are the work of a large number of scientists: Klakhon and F.Strodbek, M.Rokich, G.Triandis, G.Hofstede, R.Inglheart, M.Bond and C.Leung. The most ambitious approach underlying the many studies around the world, the purpose of which is to study cultural value orientations, is the research of S.Schwartz.
An empirical study of the value orientations of the ethnic groups of the North-Western Caucasus was conducted by Z.H.Lepshokova, V.N.Galyapina, N.M.Lebedeva; R.R.Nakohova, F.O.Semenova, A.N.Tatarko, F.H.Hubiyeva and others. The purpose of this research is to study the ethnic specificity of the value orientations of the individual and cultural levels of the Adyghe, Karachay and Balkar youth, and to relate it to the traditional Caucasian values and norms of Islamic ethics. The study was conducted on a total sample of 727 respondents, of which 470 Circassians (435 respondents identified themselves as Kabardians, 35 as Circassians), 132 Karachais, 125 Balkarians; the sample was represented by young people under 25.
The study has produced the following results:
The value structure of the Muslim youth of the North-West Caucasus is characterized by the importance of such value units as: Belonging, Equal Rights, as well as Harmony and Mastery. For the Circassians, Balkarians and Karachais, the most significant values are the values of belonging: social order, respect for parents, elders, respect for traditions, family protection, self-discipline, politeness, national security, mutual service, commitment, piety, preservation of their public image, cleanliness, equality: equality, social justice, loyalty, honesty, usefulness, responsibility, and also mastery: independence, choice of own goals, skill, achievement of success (in the sample of Karachaia and Balkarians) and harmony: peace on Earth, the world of beauty, environmental protection (in the Adyghe sample).
The study of the level of individual values has showed the importance of the motivational blocks of Benevolence, Universalism and Independence.
Study of ethno-affiliated tendencies has showed their vivid expression in all groups of our respondents, which indicates that the modern North Caucasian youth is characterized by pronounced identification with their ethnic group and the prevalence of group goals over personal ones, which characterizes the cultures of the North Caucasus as collectivistic.
In general, the study has showed a high level of collectivism of Muslim youth in the North-West Caucasus (we have obtained similar results in studies in the North-East Caucasus). From the point of view of Islam, in our opinion, the most interesting is the question of the content nature of collectivism and individualism. According to A.V.Smirnova, the Islamic consciousness is accented and individualistic, which is reflected in a number of manifestations: individual goal-setting, responsibility only for own actions and the impossibility of collective responsibility; person salvation is also individual, not collective. At the same time, Islamic ethics encourages and welcomes collectivity, in particular in maintaining kinship, performing collective religious rituals (fivefold prayer). ‘Collectivity as connectedness-with-others is fundamentally different from collectivity as cohesion. The first is built on the basis of individuality, after setting and designing the individual act, while the second excludes the individually thoughtful act.’
In this sample, according to our research, the highest level of Islamic religiosity is shown by representatives of Karachai youth. It was from the Karachai sample that we have found the most characteristic combination of individualistic and collectivistic values at the cultural (Belonging and Mastery), as well as at the individual level (Independence and Benevolence). It can be assumed that a high level of Islamic religiosity allows maintaining a balance between group values and individual development and self-determination, and the rejection of selfish interests contributes to the most favourable interaction with others, which is closely related to the norms of Islamic ethics.
Psychological studies aimed at studying values and value orientations are the work of a large number of scientists: Klakhon and F.Strodbek, M.Rokich, G.Triandis, G.Hofstede, R.Inglheart, M.Bond and C.Leung. The most ambitious approach underlying the many studies around the world, the purpose of which is to study cultural value orientations, is the research of S.Schwartz.
An empirical study of the value orientations of the ethnic groups of the North-Western Caucasus was conducted by Z.H.Lepshokova, V.N.Galyapina, N.M.Lebedeva; R.R.Nakohova, F.O.Semenova, A.N.Tatarko, F.H.Hubiyeva and others. The purpose of this research is to study the ethnic specificity of the value orientations of the individual and cultural levels of the Adyghe, Karachay and Balkar youth, and to relate it to the traditional Caucasian values and norms of Islamic ethics. The study was conducted on a total sample of 727 respondents, of which 470 Circassians (435 respondents identified themselves as Kabardians, 35 as Circassians), 132 Karachais, 125 Balkarians; the sample was represented by young people under 25.
The study has produced the following results:
The value structure of the Muslim youth of the North-West Caucasus is characterized by the importance of such value units as: Belonging, Equal Rights, as well as Harmony and Mastery. For the Circassians, Balkarians and Karachais, the most significant values are the values of belonging: social order, respect for parents, elders, respect for traditions, family protection, self-discipline, politeness, national security, mutual service, commitment, piety, preservation of their public image, cleanliness, equality: equality, social justice, loyalty, honesty, usefulness, responsibility, and also mastery: independence, choice of own goals, skill, achievement of success (in the sample of Karachaia and Balkarians) and harmony: peace on Earth, the world of beauty, environmental protection (in the Adyghe sample).
The study of the level of individual values has showed the importance of the motivational blocks of Benevolence, Universalism and Independence.
Study of ethno-affiliated tendencies has showed their vivid expression in all groups of our respondents, which indicates that the modern North Caucasian youth is characterized by pronounced identification with their ethnic group and the prevalence of group goals over personal ones, which characterizes the cultures of the North Caucasus as collectivistic.
In general, the study has showed a high level of collectivism of Muslim youth in the North-West Caucasus (we have obtained similar results in studies in the North-East Caucasus). From the point of view of Islam, in our opinion, the most interesting is the question of the content nature of collectivism and individualism. According to A.V.Smirnova, the Islamic consciousness is accented and individualistic, which is reflected in a number of manifestations: individual goal-setting, responsibility only for own actions and the impossibility of collective responsibility; person salvation is also individual, not collective. At the same time, Islamic ethics encourages and welcomes collectivity, in particular in maintaining kinship, performing collective religious rituals (fivefold prayer). ‘Collectivity as connectedness-with-others is fundamentally different from collectivity as cohesion. The first is built on the basis of individuality, after setting and designing the individual act, while the second excludes the individually thoughtful act.’
In this sample, according to our research, the highest level of Islamic religiosity is shown by representatives of Karachai youth. It was from the Karachai sample that we have found the most characteristic combination of individualistic and collectivistic values at the cultural (Belonging and Mastery), as well as at the individual level (Independence and Benevolence). It can be assumed that a high level of Islamic religiosity allows maintaining a balance between group values and individual development and self-determination, and the rejection of selfish interests contributes to the most favourable interaction with others, which is closely related to the norms of Islamic ethics.
Изучение этноценностных ориентаций крайне информативно, так как именно они выражают общественные идеалы и детерминируют поведение отдельных представителей этноса, отражаясь во всех сферах их жизни.
Психологические исследования, направленные на изучение ценностей и ценностных ориентаций – это работы большого числа ученых: Клакхона и Ф. Стродбека, М. Рокича, Г. Триандиса, Г. Хофстеде, Р. Инглхарта, М. Бонда и К. Леунга. Наиболее масштабным подходом, положенным в основу множества исследований по всему миру, целью которых является изучение культурных ценностных ориентаций, являются исследования Ш. Шварца.
Эмпирическое изучение ценностных ориентаций этносов Северо-Западного Кавказа проводилось З.Х. Лепшоковой, В.Н. Галяпиной, Н.М. Лебедевой; Р.Р. Накоховой, Ф.О. Семеновой, А.Н. Татарко, Ф.Х. Хубиевой и др. Цель настоящего исследования – изучить этническую специфику ценностных ориентаций индивидуального и культурного уровней адыгской, карачаевской и балкарской молодежи, и соотнести ее с традиционными кавказскими ценностями и нормами исламской этики. Исследование проведено на общей выборке 727 респондентов, из которых 470 адыгов (435 респондентов идентифицировали себя как кабардинцы, 35 – как черкесы), 132 карачаевца, 125 балкарцев; выборка была представлена молодежью до 25 лет.
В исследовании были получены следующие результаты:
Ценностная структура мусульманской молодежи Северо-Западно-
го Кавказа характеризуется значимостью таких ценностных блоков, как: Принадлежность, Равноправие, а также Гармония и Мастерство. Для адыгов, балкарцев и карачаевцев наиболее значимыми ценностями являются ценности принадлежности: социальный порядок, уважение родителей, старших, уважение традиций, защита семьи, самодисциплина, вежливость, национальная безопасность, взаимоуслужливость, обязательность, благочестие, сохранение своего публичного образа, чистоплотность, равноправия: равенство, социальная справедливость, верность, честность, полезность, ответственность, а также мастерства: независимость, вы-
бор собственных целей, умелость, достижение успеха (в выборке карачаевцев и балкарцев) и гармонии: мир на Земле, мир прекрасного, защита окружающей среды (в адыгской выборке).
Изучение уровня индивидуальных ценностей показало значимость мотивационных блоков Благожелательности, Универсализма и Самостоятельности.
Изучение этноаффилиативных тенденций показало их яркую выраженность по всех группах наших респондентов, что свидетельствует о том, что для современной северокавказской молодежи характерна выраженная идентификация со своей этнической группой, превалирование групповых целей над личными, что характеризует культуры Северного Кавказа как коллективистические.
В целом исследование показало высокий уровень коллективизма мусульманской молодежи Северо-Западного Кавказа (аналогичные результаты мы получили в исследованиях на Северо-Восточном Кавказе). С точки зрения ислама наиболее интересен, на наш взгляд, вопрос о содержательном характере коллективизма и индивидуализма. По мнению А.В. Смирнова, исламское сознание «акцентированно-индивидуалистичное», которое отражается в целом ряде проявлений: индивидуальном целеполагании, ответственности только за свои поступки и невозможности коллективной ответственности; спасение личности также индивидуальное, а не коллективное. При этом исламской этикой коллективность поощряется и приветствуется, в частности в поддержании родственных связей, выполнении коллективных религиозных ритуалов (пятикратной молитвы). «Коллективность как связанность-с-другими принципиально отличается от коллективности как спаянности. Первая выстраивается на основе индивидуальности, после задания и конструирования индивидуального поступка, тогда как вторая исключает индивидуально продуманный поступок».
В данной выборке наиболее высокий уровень исламской религиозности демонстрируют представители карачаевской молодежи, согласно нашим исследованиям. Именно у карачаевской выборки мы обнаружили наиболее характерное сочетание индивидуалистических и коллективистических ценностей на культурном (Принадлежность и Мастерство), а также индивидуальном уровне (Самостоятельность и Благожелательность). Можно сделать предположение, что высокий уровень исламской религиозности позволяет сохранять баланс между ценностями группы и индивидуальным развитием и самоопределением, а отказ от эгоистических интересов способствует наиболее благоприятному взаимодействию с окружающими, что тесно связано с нормами исламской этики.
Психологические исследования, направленные на изучение ценностей и ценностных ориентаций – это работы большого числа ученых: Клакхона и Ф. Стродбека, М. Рокича, Г. Триандиса, Г. Хофстеде, Р. Инглхарта, М. Бонда и К. Леунга. Наиболее масштабным подходом, положенным в основу множества исследований по всему миру, целью которых является изучение культурных ценностных ориентаций, являются исследования Ш. Шварца.
Эмпирическое изучение ценностных ориентаций этносов Северо-Западного Кавказа проводилось З.Х. Лепшоковой, В.Н. Галяпиной, Н.М. Лебедевой; Р.Р. Накоховой, Ф.О. Семеновой, А.Н. Татарко, Ф.Х. Хубиевой и др. Цель настоящего исследования – изучить этническую специфику ценностных ориентаций индивидуального и культурного уровней адыгской, карачаевской и балкарской молодежи, и соотнести ее с традиционными кавказскими ценностями и нормами исламской этики. Исследование проведено на общей выборке 727 респондентов, из которых 470 адыгов (435 респондентов идентифицировали себя как кабардинцы, 35 – как черкесы), 132 карачаевца, 125 балкарцев; выборка была представлена молодежью до 25 лет.
В исследовании были получены следующие результаты:
Ценностная структура мусульманской молодежи Северо-Западно-
го Кавказа характеризуется значимостью таких ценностных блоков, как: Принадлежность, Равноправие, а также Гармония и Мастерство. Для адыгов, балкарцев и карачаевцев наиболее значимыми ценностями являются ценности принадлежности: социальный порядок, уважение родителей, старших, уважение традиций, защита семьи, самодисциплина, вежливость, национальная безопасность, взаимоуслужливость, обязательность, благочестие, сохранение своего публичного образа, чистоплотность, равноправия: равенство, социальная справедливость, верность, честность, полезность, ответственность, а также мастерства: независимость, вы-
бор собственных целей, умелость, достижение успеха (в выборке карачаевцев и балкарцев) и гармонии: мир на Земле, мир прекрасного, защита окружающей среды (в адыгской выборке).
Изучение уровня индивидуальных ценностей показало значимость мотивационных блоков Благожелательности, Универсализма и Самостоятельности.
Изучение этноаффилиативных тенденций показало их яркую выраженность по всех группах наших респондентов, что свидетельствует о том, что для современной северокавказской молодежи характерна выраженная идентификация со своей этнической группой, превалирование групповых целей над личными, что характеризует культуры Северного Кавказа как коллективистические.
В целом исследование показало высокий уровень коллективизма мусульманской молодежи Северо-Западного Кавказа (аналогичные результаты мы получили в исследованиях на Северо-Восточном Кавказе). С точки зрения ислама наиболее интересен, на наш взгляд, вопрос о содержательном характере коллективизма и индивидуализма. По мнению А.В. Смирнова, исламское сознание «акцентированно-индивидуалистичное», которое отражается в целом ряде проявлений: индивидуальном целеполагании, ответственности только за свои поступки и невозможности коллективной ответственности; спасение личности также индивидуальное, а не коллективное. При этом исламской этикой коллективность поощряется и приветствуется, в частности в поддержании родственных связей, выполнении коллективных религиозных ритуалов (пятикратной молитвы). «Коллективность как связанность-с-другими принципиально отличается от коллективности как спаянности. Первая выстраивается на основе индивидуальности, после задания и конструирования индивидуального поступка, тогда как вторая исключает индивидуально продуманный поступок».
В данной выборке наиболее высокий уровень исламской религиозности демонстрируют представители карачаевской молодежи, согласно нашим исследованиям. Именно у карачаевской выборки мы обнаружили наиболее характерное сочетание индивидуалистических и коллективистических ценностей на культурном (Принадлежность и Мастерство), а также индивидуальном уровне (Самостоятельность и Благожелательность). Можно сделать предположение, что высокий уровень исламской религиозности позволяет сохранять баланс между ценностями группы и индивидуальным развитием и самоопределением, а отказ от эгоистических интересов способствует наиболее благоприятному взаимодействию с окружающими, что тесно связано с нормами исламской этики.