İslam mədəniyyətində millilik və dünyəvilik məsələləri Nationalism and Secularism in Islamic Culture Проблемы национализма и секуляризма в исламской культуре
Xülasə
Şərq mədəniyyətinin öz daxilində onlarсa milli və dini mədəniyyət mövcud olmuşdur ki, İslam dini İslam mədəniyyəti onlardan yalnız biridir. İslam mədəniyyətinin özünə də monolit bir mədəniyyət kimi baxmaq mümkün deyildir. İslam mədəniyyəti daha çox İslam dininin mahiyyətindən, yəni “Qurani-Kərim” və Peyğəmbərlə bağlı hədislərin bütünlüyündən (sünnə) qaynaqlanaraq meydana çıxsa da, sonralar yalnız bu dini ilk qəbul edən ərəblərin deyil, eyni zamanda, türklərin, farsların, urduların və digər xalqların da həyatında mühüm rol oynamışdır. Bu anlamda, İslam mədəniyyətini yalnız bir ərəb mədəniyyəti, yaxud ərəbdilli mədəniyyət kimi görmək doğru deyildir. Əlbəttə, İslam mədəniyyətinin, ilk növbədə, Ərəb mədəniyyəti ilə eyniləşdirilməsi də təsadüfi deyildi. İslam dini coğrafi anlamda Ərəbistan yarımadasında (Məkkə və Mədinə) meydana çıxmış, “Qurani-Kərim”in ana dili də ərəb dili olmuşdur.
İslam dinini qəbul edən millətlər sünnə (“Qurani-Kərim” və hədislər) məsələsində həssas olub, müsəlman ölkələri arealına daxil olmaqla yanaşı, milli özünəməxsusluqlarını da qoruyub saxlamağa çalışmışlar. Bu o anlama gəlir ki, İslam mədəniyyəti məsələsində sünnəyə əsaslanmaq məsələnin bir tərəfi, milli özünəməxsusluqları bu mədəniyyətə aid etmək məsələnin digər tərəfidir. Burada ən incə məsələ isə sünnədə milli mədəniyyətlərin, xüsusilə də Ərəb mədəniyyətinin nə dərəcədə öz əksini tapmasıdır. Şübhəsiz, ərəb özünəməxsusluqlarının, ərəb dünyagörüşünün, hətta ümumilikdə sami dünyagörüşünün sünnədə öz əksini tapması nə qədər təbiidirsə, eyni zamanda, İslam dinini sonralar qəbul etmiş millətlərin də həmin dində öz milli xüsusiyyətlərinə aid nələrisə araması çox da təəccüblü deyildir. Bununla da milli-fəlsəfi dünyagörüşlərlə İslam fəlsəfəsinin uzlaşdırılması prosesi getmişdir. Burada diqqət etdiyimiz əsas məsələ isə milli dünyagörüşlərlə ərəb dünyagörüşünün, yaxud sami dünyagörüşünün uzlaşdırılması deyil, daha çox milli dünyagörüşlərlə, milli fəlsəfələrlə (adət-ənənələr, əxlaqi-estetik dəyərlər, dini-mifoloji baxışlar) İslam fəlsəfəsinin (“Qurani-Kərim” və sünnə) uzlaşdırılmasıdır. Hər halda, milli fəlsəfələrin (türk, fars, urdu və d.) İslam fəlsəfəsi (“Qurani-Kərim” və sünnə) ilə uzlaşdırılması ilə milli fəlsəfələrin başqa bir xalqın fəlsəfəsi ilə (ərəb fəlsəfəsi ilə) uzlaşdırılması eyni anlama gələ bilməz. Üstəlik, yeni din o millətin arasında zühur etmişdir ki, həmin millət, yəni ərəblər dağınıq şəkildə yaşayır, onlar arasında xeyli dərəcədə cəhalət, nadanlıq, avamlıq hökm sürürdü. İslam dinininmeydana çıxdığı həmin millətdən (ərəblərdən) fərqli olaraq, sonralar bu yeni dini qəbul edən millətlərdə (türk, fars və b.) isə eyni dövrdə elm, mədəniyyət, fəlsəfə xeyli dərəcədə inkişaf etmişdir.
İslam dinini qəbul edən millətlər sünnə (“Qurani-Kərim” və hədislər) məsələsində həssas olub, müsəlman ölkələri arealına daxil olmaqla yanaşı, milli özünəməxsusluqlarını da qoruyub saxlamağa çalışmışlar. Bu o anlama gəlir ki, İslam mədəniyyəti məsələsində sünnəyə əsaslanmaq məsələnin bir tərəfi, milli özünəməxsusluqları bu mədəniyyətə aid etmək məsələnin digər tərəfidir. Burada ən incə məsələ isə sünnədə milli mədəniyyətlərin, xüsusilə də Ərəb mədəniyyətinin nə dərəcədə öz əksini tapmasıdır. Şübhəsiz, ərəb özünəməxsusluqlarının, ərəb dünyagörüşünün, hətta ümumilikdə sami dünyagörüşünün sünnədə öz əksini tapması nə qədər təbiidirsə, eyni zamanda, İslam dinini sonralar qəbul etmiş millətlərin də həmin dində öz milli xüsusiyyətlərinə aid nələrisə araması çox da təəccüblü deyildir. Bununla da milli-fəlsəfi dünyagörüşlərlə İslam fəlsəfəsinin uzlaşdırılması prosesi getmişdir. Burada diqqət etdiyimiz əsas məsələ isə milli dünyagörüşlərlə ərəb dünyagörüşünün, yaxud sami dünyagörüşünün uzlaşdırılması deyil, daha çox milli dünyagörüşlərlə, milli fəlsəfələrlə (adət-ənənələr, əxlaqi-estetik dəyərlər, dini-mifoloji baxışlar) İslam fəlsəfəsinin (“Qurani-Kərim” və sünnə) uzlaşdırılmasıdır. Hər halda, milli fəlsəfələrin (türk, fars, urdu və d.) İslam fəlsəfəsi (“Qurani-Kərim” və sünnə) ilə uzlaşdırılması ilə milli fəlsəfələrin başqa bir xalqın fəlsəfəsi ilə (ərəb fəlsəfəsi ilə) uzlaşdırılması eyni anlama gələ bilməz. Üstəlik, yeni din o millətin arasında zühur etmişdir ki, həmin millət, yəni ərəblər dağınıq şəkildə yaşayır, onlar arasında xeyli dərəcədə cəhalət, nadanlıq, avamlıq hökm sürürdü. İslam dinininmeydana çıxdığı həmin millətdən (ərəblərdən) fərqli olaraq, sonralar bu yeni dini qəbul edən millətlərdə (türk, fars və b.) isə eyni dövrdə elm, mədəniyyət, fəlsəfə xeyli dərəcədə inkişaf etmişdir.
Islamic culture is one of the dozens among national and religious cultures of the East. However, the Islamic culture itself can not be regarded as a monolithic culture. Although initially Islamic culture emerged from the essence of Islam, the Holy Quran and the unity of hadiths related to Prophet (Sunnah), it played an important role not only in the lives of Arabs, but also in the lives of Turks, Persians, Slavs and other peoples. In this sense, it is wrong to see “Islamic culture” as an Arabic culture or the culture of Arabic speaking world. Of course, it is not accidental that Islamic culture was first identified with Arabic culture. Since Islam has appeared in the Arabian Peninsula (Mecca and Medina) in geographical terms, and the language of the Quran was Arabic.
However, those who converted to Islam were sensitive to the issue of Sunnah (Quranic verses and hadiths) and preserved their identity when entering the areal of Muslim countries. That means grounding on Sunnah in the issue of Islamic culture is one aspect of the issue, to refer one’s national identity to this culture is the other side of the issue. The most delicate issue here is that how national culture, especially the Arabic culture is reflected in Sunnah. Undoubtedly, if reflection of Arabian identity, Arabic world outlook, even Sami world outlook in Sunnah is natural, then searches of nations that adopted Islam later for their national characteristics in Islam is not surprising. Thus, the process of balancing Islamic philosophy with national philosophical outlook has been accomplished.
The main point that requires focus here is not finding balance between Arab outlook and Sami world outlook, but rather finding balance between national philosophies (traditions, morals, aesthetic values, religious mythology) and Islamic philosophy (Quran al-Karim and Sunnah) In any case, synthesizing national philosophies (Turkish, Persian, Urdu, etc.) with Islamic philosophy (Quran and Sunnah) cannot be identified with synthesizing national philosophies with the philosophy of another nation (Arabic philosophy).Moreover, it should not be forgotten that the new religion has emerged among the nation (Arabs) that lived disorderly, and ignorance dominated in the society. However, unlike that nation (Arabs), among which Islam emerged, the nations (Turks, Persians, etc.) that accepted Islam later had reached the pinnacle of science, culture and philosophy.
However, those who converted to Islam were sensitive to the issue of Sunnah (Quranic verses and hadiths) and preserved their identity when entering the areal of Muslim countries. That means grounding on Sunnah in the issue of Islamic culture is one aspect of the issue, to refer one’s national identity to this culture is the other side of the issue. The most delicate issue here is that how national culture, especially the Arabic culture is reflected in Sunnah. Undoubtedly, if reflection of Arabian identity, Arabic world outlook, even Sami world outlook in Sunnah is natural, then searches of nations that adopted Islam later for their national characteristics in Islam is not surprising. Thus, the process of balancing Islamic philosophy with national philosophical outlook has been accomplished.
The main point that requires focus here is not finding balance between Arab outlook and Sami world outlook, but rather finding balance between national philosophies (traditions, morals, aesthetic values, religious mythology) and Islamic philosophy (Quran al-Karim and Sunnah) In any case, synthesizing national philosophies (Turkish, Persian, Urdu, etc.) with Islamic philosophy (Quran and Sunnah) cannot be identified with synthesizing national philosophies with the philosophy of another nation (Arabic philosophy).Moreover, it should not be forgotten that the new religion has emerged among the nation (Arabs) that lived disorderly, and ignorance dominated in the society. However, unlike that nation (Arabs), among which Islam emerged, the nations (Turks, Persians, etc.) that accepted Islam later had reached the pinnacle of science, culture and philosophy.
В восточной культуре было много национальных и религиозных культур. Исламская религия исламская культура является одной из них. Однако сама исламская культура не может рассматриваться как монолитная культура. Хотя исламская культура возникла из сущности исламской религии, то есть сунны Священного Корана и Пророка, позднее она сыграла важную роль в жизни не только арабов, которые первыми приняли её, но и в жизни турок, персов, славян и других народов. В этом смысле неправильно рассматривать исламскую культуру как арабскую или арабоязычную культуру. Конечно, не случайно, что исламская культура в первую очередь отождествлялась с арабской культурой. Потому что в географическом плане ислам появился на Аравийском полуострове (в Мекке и Медине), а родным языком Корана был арабский.
Тем не менее, те, кто обратился в ислам, были чувствительны к вопросу сунны (Коран и сунна) и пытались сохранить свою идентичность, а также войти в ареал мусульманских стран. Это означает, что одной стороной вопроса исламской культуры является обоснованность на сунну, а другой стороной – соотнесение национальной идентичности к этой культуре. Самый деликатный вопрос как Сунна отражает национальную культуру, особенно арабскую культуру? Конечно, насколько естественно то, что арабская идентичность, арабское мировоззрение и даже общее мировоззрение суннитов отразилось в сунне, настолько и неудивительно то, что народы, которые позже приняли ислам, искали в этой религии что-то, чтобы относилось к их национальным особенностям. Таким образом завершился процесс примирения исламской философии с национально-философским мировоззрением. Основной вопрос, на котором мы концентрируемся, это не примирение национального мировоззре-
ния с арабским или саамским мировоззрением, а скорее координация национальных взглядов, национальных философий (традиции, мораль, эстетические ценности, религиозная мифология) с исламской философией (Коран и сунна). Тем не менее, примирение национальных философий (тюркских, персидских, урду и т. д.) с исламской философией (Коран и суннa) не может быть истолковано как совпадение национальных философий с философией другого народа (арабской философией). Более того, новая религия появилась среди нации, то есть арабов, живших в густонаселенном государстве, среди которой царило значительное невежество, мракобесие и темнота. Однако, в отличие от этой нации (арабов), в которой возникла религия ислам, у народов, впоследствии принявших новую религию (тюрков, персов и пр.), в те времена были сильны развиты наука, культура и философия.
Тем не менее, те, кто обратился в ислам, были чувствительны к вопросу сунны (Коран и сунна) и пытались сохранить свою идентичность, а также войти в ареал мусульманских стран. Это означает, что одной стороной вопроса исламской культуры является обоснованность на сунну, а другой стороной – соотнесение национальной идентичности к этой культуре. Самый деликатный вопрос как Сунна отражает национальную культуру, особенно арабскую культуру? Конечно, насколько естественно то, что арабская идентичность, арабское мировоззрение и даже общее мировоззрение суннитов отразилось в сунне, настолько и неудивительно то, что народы, которые позже приняли ислам, искали в этой религии что-то, чтобы относилось к их национальным особенностям. Таким образом завершился процесс примирения исламской философии с национально-философским мировоззрением. Основной вопрос, на котором мы концентрируемся, это не примирение национального мировоззре-
ния с арабским или саамским мировоззрением, а скорее координация национальных взглядов, национальных философий (традиции, мораль, эстетические ценности, религиозная мифология) с исламской философией (Коран и сунна). Тем не менее, примирение национальных философий (тюркских, персидских, урду и т. д.) с исламской философией (Коран и суннa) не может быть истолковано как совпадение национальных философий с философией другого народа (арабской философией). Более того, новая религия появилась среди нации, то есть арабов, живших в густонаселенном государстве, среди которой царило значительное невежество, мракобесие и темнота. Однако, в отличие от этой нации (арабов), в которой возникла религия ислам, у народов, впоследствии принявших новую религию (тюрков, персов и пр.), в те времена были сильны развиты наука, культура и философия.