Религиозная толерантность и гуманизм: идеальная модель Президента Ильхама Алиева Dini tolerantlıq və humanizm: Prezident İlham Əliyevin ideal modeli Religious tolerance and humanism: ideal model of President Ilham Aliyev
Аннотация
Люди испытывают трудности в том, чтобы увидеть общее когда сосредотачиваются на различиях. Различия, принятые человечеством на протяжении веков, имеют силу, которая может стать причиной неправильных побуждений, конфликтов и даже мировых войн. Самым сильным феноменом среди этих различий является религиозное различие.
Люди, исповедующие различные религии, демонстрируя нетерпимость друг к другу, становятся причиной дискриминации или же преступлений на религиозной почве, так как верят в правильность своей позиции, таким образом, они, сами об этом не зная, становятся марионеткой в руках групп или группировок, являющихся сторонниками межнациональных конфликтов и получающих прибыль в результате этих процессов. Несмотря на то, что государства дают гарантию на защиту человеческих прав, подобные случаи полностью не искореняются и сложность этого вопроса в том, что религиозная нетерпимость и произошедшие на этой почве конфликты уже перешли границы государств, превратились в межгосударственные проблемы – глобализируются. Взглянув в историю, мы конкретно можем увидеть, что религиозная нетерпимость, появившаяся в результате различий в национальных ценностях, была основным средством империалистических государств в борьбе за создание межнациональных конфликтов. (2)
Но следует отметить и то, что толерантность, являющаяся основным моральным принципом, ни в коем случае не должна пониматься как разрушение, унижение национальных ценностей. Чрезмерная толерантность может стать причиной индивидуального обесценивания и безответственности. Толерантность – это принятие существования тех, кто думает по-другому.
Что касается Азербайджана, имеются некоторые моменты, которые особенно следует отметить. В первую очередь, мы должны знать то, что с национальной и религиозной точки зрения Азербайджан исторически является толерантной страной, а азербайджанский народ – толерантным народом, а этот факт, в свою очередь, подтвердился и продолжает подтверждаться историческими источниками и иностранными гостями, приехавшими в нашу страну в различные периоды. (1)
На этой территории, где в период до и после распространения Ислама разместились различные этносы, за многие годы была сформирована
система религиозных и национально-культурных отношений, основывающихся на взаимное доверие и господствовала среда высокой толерантности. (4) Азербайджанский народ и Ислам имеют значительную роль в сохранении культуры толерантности среди различных религий и этносов на территории страны на протяжении многих веков.
Несмотря на то, что толерантное мышление какого-либо народа связано с его прошлым, сохранение же его зависит от воли руководящих лиц. Национальный лидер Гейдар Алиев своей деятельностью всегда доказывал терпимое и толерантное отношение к другим религиям. Он всегда с почтением относился ко всем религиозным общинам, уважал их традиции и религиозные праздники. Проведение конференций, связанных с религией и культурой и имеющих научно-теоретическое и практическое значение с инициативы Азербайджана, подготовка новых положений, связанных с религиозной толерантностью еще раз доказывает, что Азербайджан имеет высокую культуру религиозной толерантности.
Широкие меры в этой области, осуществленные президентом Ильхамом Алиевым, играющим важную роль в сохранении среды религиозной толерантности, сформированной в Азербайджане в настоящее время, и в ее дальнейшем укреплении, является основным предметом исследования настоящей статьи. В результате мероприятий в области укрепления толерантности и гуманизма, осуществленных президентом Ильхамом Алиевым, в нашей республике официально действуют 525 исламских и 34 неисламских религиозных общин, а также 11 церквей и 6 синагог. В настоящее время в нашей стране восстановлено и отремонтировано 1802 мечетей, около 550 святилищ и передано на пользование духовных лиц. (3)
Как было отмечено президентом страны господином Ильхамом Алиевым на своем выступлении на церемонии открытия VI Бакинского Международного Гуманитарного Форума, в нашей стране были проведены многочисленные престижные международные мероприятия Глобальный Форум Альянса Цивилизаций ООН, Съезд лидеров мировых религий, IV Форум по Межкультурному Диалогу, VI Бакинский Международный Гуманитарный Форум. В то же время, организация международных конференций, направленных на усиление пропаганды толерантности, межрелигиозного и межкультурного диалога, создание «Бакинского Международного Центра Мультикультурализма», объявление 2016 года «Годом Мультикультурализма» и объявление 2017 года «Годом Исламской Солидарности» как логическое продолжение осуществленной в этом году деятельности, а также ремонт церквей и мечетей в европейских государствах, организация церемоний открытия и другие подобные случаи являются доказательством того, что Азербайджан является примером Европе и всему миру. (2)
Люди, исповедующие различные религии, демонстрируя нетерпимость друг к другу, становятся причиной дискриминации или же преступлений на религиозной почве, так как верят в правильность своей позиции, таким образом, они, сами об этом не зная, становятся марионеткой в руках групп или группировок, являющихся сторонниками межнациональных конфликтов и получающих прибыль в результате этих процессов. Несмотря на то, что государства дают гарантию на защиту человеческих прав, подобные случаи полностью не искореняются и сложность этого вопроса в том, что религиозная нетерпимость и произошедшие на этой почве конфликты уже перешли границы государств, превратились в межгосударственные проблемы – глобализируются. Взглянув в историю, мы конкретно можем увидеть, что религиозная нетерпимость, появившаяся в результате различий в национальных ценностях, была основным средством империалистических государств в борьбе за создание межнациональных конфликтов. (2)
Но следует отметить и то, что толерантность, являющаяся основным моральным принципом, ни в коем случае не должна пониматься как разрушение, унижение национальных ценностей. Чрезмерная толерантность может стать причиной индивидуального обесценивания и безответственности. Толерантность – это принятие существования тех, кто думает по-другому.
Что касается Азербайджана, имеются некоторые моменты, которые особенно следует отметить. В первую очередь, мы должны знать то, что с национальной и религиозной точки зрения Азербайджан исторически является толерантной страной, а азербайджанский народ – толерантным народом, а этот факт, в свою очередь, подтвердился и продолжает подтверждаться историческими источниками и иностранными гостями, приехавшими в нашу страну в различные периоды. (1)
На этой территории, где в период до и после распространения Ислама разместились различные этносы, за многие годы была сформирована
система религиозных и национально-культурных отношений, основывающихся на взаимное доверие и господствовала среда высокой толерантности. (4) Азербайджанский народ и Ислам имеют значительную роль в сохранении культуры толерантности среди различных религий и этносов на территории страны на протяжении многих веков.
Несмотря на то, что толерантное мышление какого-либо народа связано с его прошлым, сохранение же его зависит от воли руководящих лиц. Национальный лидер Гейдар Алиев своей деятельностью всегда доказывал терпимое и толерантное отношение к другим религиям. Он всегда с почтением относился ко всем религиозным общинам, уважал их традиции и религиозные праздники. Проведение конференций, связанных с религией и культурой и имеющих научно-теоретическое и практическое значение с инициативы Азербайджана, подготовка новых положений, связанных с религиозной толерантностью еще раз доказывает, что Азербайджан имеет высокую культуру религиозной толерантности.
Широкие меры в этой области, осуществленные президентом Ильхамом Алиевым, играющим важную роль в сохранении среды религиозной толерантности, сформированной в Азербайджане в настоящее время, и в ее дальнейшем укреплении, является основным предметом исследования настоящей статьи. В результате мероприятий в области укрепления толерантности и гуманизма, осуществленных президентом Ильхамом Алиевым, в нашей республике официально действуют 525 исламских и 34 неисламских религиозных общин, а также 11 церквей и 6 синагог. В настоящее время в нашей стране восстановлено и отремонтировано 1802 мечетей, около 550 святилищ и передано на пользование духовных лиц. (3)
Как было отмечено президентом страны господином Ильхамом Алиевым на своем выступлении на церемонии открытия VI Бакинского Международного Гуманитарного Форума, в нашей стране были проведены многочисленные престижные международные мероприятия Глобальный Форум Альянса Цивилизаций ООН, Съезд лидеров мировых религий, IV Форум по Межкультурному Диалогу, VI Бакинский Международный Гуманитарный Форум. В то же время, организация международных конференций, направленных на усиление пропаганды толерантности, межрелигиозного и межкультурного диалога, создание «Бакинского Международного Центра Мультикультурализма», объявление 2016 года «Годом Мультикультурализма» и объявление 2017 года «Годом Исламской Солидарности» как логическое продолжение осуществленной в этом году деятельности, а также ремонт церквей и мечетей в европейских государствах, организация церемоний открытия и другие подобные случаи являются доказательством того, что Азербайджан является примером Европе и всему миру. (2)
İnsanlar fərqliliklərin kölgəsində dayandıqda, ümumi olanı görməyə çətinlik çəkirlər. Bəşəriyyətin qəbul etdiyi fərqliliklər tarix boyu yanlış təşviqlərə, konfliktlərə, hətta dünya müharibələrinə səbəb ola biləcək gücə sahibdir. Bu fərqlər arasında ən güclü fenomen isə din fərqliliyidir.
Müxtəlif dinlərin itaətkarları öz mövqelərinin doğruluqlarına inandıqları üçün bir-birlərinə dözümsüz münasibət göstərməklə ya diskriminasiyaya, ya da dini zəmində baş verən cinayətlərə səbəb olmuş, bununla da özləri də hiss etmədən millətlərarası savaşların törədilməsi tərəfdarı olan və bu proseslərdən mənfəət əldə edən qrup, yaxud qruplaşmaların alətlərinə çevrilmiş olurlar. Dövlətlərin insan hüquqlarının qorunmasına təminat verməsinə baxmayaraq, bu kimi hallar tam olaraq aradan qaldırılmır və məsələnin daha mürəkkəb tərəfi isə dini dözümsüzlük, bu zəmində yaranan konfliktlər artıq dövlətlərin sərhədlərini aşmış, dövlətlərarası problemə çevrilərək qloballaşmışdır. Tarixə nəzər saldıqda, çox aydın şəkildə görmək olur ki, milli dəyərlərin fərqliliyindən yaranan dini dözümsüzlük imperialist dövlətlərin millətlərarası münaqişələr yaratmaq uğrunda mübarizələrində əsas vasitə olmuşdur (2).
Onu da qeyd etməliyik ki, əsas əxlaqi prinsip olan tolerantlıq heç bir halda milli dəyərlərin məhv edilməsi, alçaldılması anlamına gəlməməlidir. Həddindən artıq tolerantlıq fərdi olaraq dəyərsizləşməyə, məsuliyyətsizliyə səbəb ola bilər. Tolerantlıq onun kimi düşünməyənlərin mövcudluğunu qəbul etməkdir.
Azərbaycana gəldikdə isə xüsusi olaraq qeyd etməli olduğumuz bəzi məqamlar var. İlk olaraq, onu bilməliyik ki, Azərbaycan tarixən milli və dini baxımdan tolerant ölkə, Azərbaycan xalqı isə tolerant bir xalq olmuş, bu fakt isə öz növbəsində, həm tarixi mənbələr, həm də müxtəlif vaxtlarda ölkəmizə gələn əcnəbi qonaqlar tərəfindən təsdiqlənmiş və təsdiqlənməkdədir (1).
İstər islamaqədərki dövrdə, istərsə də İslam dininin Azərbaycan ərazisində yayılmasından sonra müxtəlif etnosların məskən saldığı bu ərazidə uzun illər qarşılıqlı etimada əsaslanan dini və milli-mədəni münasibətlər sistemi formalaşmış, burada yüksək tolerantlıq mühiti hökm sürmüşdür (4). Ölkə ərazisində tarixən müxtəlif dinlər və müxtəlif etnoslar arasında tolerantlıq mədəniyyətinin qorunub saxlanılmasında isə Azərbaycan xalqının və İslam dininin əhəmiyyətli rolu olmuşdur.
Hər hansı bir xalqın tolerant düşüncəyə sahibliyi onun keçmişi ilə bağlı olsa da, qorunub saxlanılması ona rəhbərlik edən şəxslərin iradəsindən asılıdır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev digər dinlərə qarşı dözümlülük və tolerantlıq münasibətini həmişə öz fəaliyyəti ilə sübut etmişdir. O, Azərbaycanda yaşayan bütün dini icmalara qarşı hər zaman ehtiramla yanaşmış, onların adət-ənənələrinə, dini bayramlarına hörmət bəsləmişdir. Azərbaycanın təşəbbüsü ilə din və mədəniyyətlə bağlı elmi-nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edən beynəlxalq konfransların məhz ölkəmizdə keçirilməsi, dini tolerantlıqla bağlı yeni müddəaların hazırlanması Azərbaycanda dini tolerantlıq mədəniyyətinin yüksək olduğunu bir daha sübut edir.
Hazırda Azərbaycanda formalaşmış dini tolerantlıq mühitinin qorunub saxlanması və onun daha da möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayan Prezident İlham Əliyevin bu sahədə həyata keçirdiyi geniş tədbirlər təqdim olunan məqalənin əsas tədqiqat mövzusudur. Prezident İlham Əliyevin dini tolerantlığın və humanizmin möhkəmləndirilməsi sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində, respublikamızda rəsmi olaraq 525 islam, 34 qeyri-islam təmayüllü dini icma, həmçinin 11 kilsə, 6 sinaqoq fəaliyyət göstərir. Hazırda ölkəmizdə 1 802 məscid, 550-yə yaxın pir və ziyarətgah bərpa və təmir edilərək, din adamlarının ixtiyarına verilmişdir (3).
Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin VI Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunun açılış tədbirindəki çıxışında da qeyd etdiyi kimi, ölkəmizdə humanitar əməkdaşlığa dair bir çox mötəbər beynəlxalq tədbirlər – BMT-nin Sivilizasiyalar Alyansının Qlobal Forumu, dünya dinləri liderlərinin Zirvə görüşü, dörd dəfə Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu, VI Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu keçirilmişdir. Eyni zamanda, tolerantlığın, dinlərarası və mədəniyyətlərarası dialoqun təbliğinin gücləndirilməsinə dair beynəlxalq konfransların təşkil olunması, “Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi”nin yaradılması, 2016-cı ilin “Multikulturalizm İli” elan olunması və bu ildə həyata keçirilən fəaliyyətin məntiqi davamı olaraq, Azərbaycanda 2017-ci ilin “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilməsi, habelə Avropa dövlətlərində kilsə və məscidlərin təmiri, açılışlarının təşkili və bu kimi digər hallar Azərbaycanın Avropaya və bütün dünyaya tolerantlıq nümunəsi olduğunun sübutudur (2).
Müxtəlif dinlərin itaətkarları öz mövqelərinin doğruluqlarına inandıqları üçün bir-birlərinə dözümsüz münasibət göstərməklə ya diskriminasiyaya, ya da dini zəmində baş verən cinayətlərə səbəb olmuş, bununla da özləri də hiss etmədən millətlərarası savaşların törədilməsi tərəfdarı olan və bu proseslərdən mənfəət əldə edən qrup, yaxud qruplaşmaların alətlərinə çevrilmiş olurlar. Dövlətlərin insan hüquqlarının qorunmasına təminat verməsinə baxmayaraq, bu kimi hallar tam olaraq aradan qaldırılmır və məsələnin daha mürəkkəb tərəfi isə dini dözümsüzlük, bu zəmində yaranan konfliktlər artıq dövlətlərin sərhədlərini aşmış, dövlətlərarası problemə çevrilərək qloballaşmışdır. Tarixə nəzər saldıqda, çox aydın şəkildə görmək olur ki, milli dəyərlərin fərqliliyindən yaranan dini dözümsüzlük imperialist dövlətlərin millətlərarası münaqişələr yaratmaq uğrunda mübarizələrində əsas vasitə olmuşdur (2).
Onu da qeyd etməliyik ki, əsas əxlaqi prinsip olan tolerantlıq heç bir halda milli dəyərlərin məhv edilməsi, alçaldılması anlamına gəlməməlidir. Həddindən artıq tolerantlıq fərdi olaraq dəyərsizləşməyə, məsuliyyətsizliyə səbəb ola bilər. Tolerantlıq onun kimi düşünməyənlərin mövcudluğunu qəbul etməkdir.
Azərbaycana gəldikdə isə xüsusi olaraq qeyd etməli olduğumuz bəzi məqamlar var. İlk olaraq, onu bilməliyik ki, Azərbaycan tarixən milli və dini baxımdan tolerant ölkə, Azərbaycan xalqı isə tolerant bir xalq olmuş, bu fakt isə öz növbəsində, həm tarixi mənbələr, həm də müxtəlif vaxtlarda ölkəmizə gələn əcnəbi qonaqlar tərəfindən təsdiqlənmiş və təsdiqlənməkdədir (1).
İstər islamaqədərki dövrdə, istərsə də İslam dininin Azərbaycan ərazisində yayılmasından sonra müxtəlif etnosların məskən saldığı bu ərazidə uzun illər qarşılıqlı etimada əsaslanan dini və milli-mədəni münasibətlər sistemi formalaşmış, burada yüksək tolerantlıq mühiti hökm sürmüşdür (4). Ölkə ərazisində tarixən müxtəlif dinlər və müxtəlif etnoslar arasında tolerantlıq mədəniyyətinin qorunub saxlanılmasında isə Azərbaycan xalqının və İslam dininin əhəmiyyətli rolu olmuşdur.
Hər hansı bir xalqın tolerant düşüncəyə sahibliyi onun keçmişi ilə bağlı olsa da, qorunub saxlanılması ona rəhbərlik edən şəxslərin iradəsindən asılıdır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev digər dinlərə qarşı dözümlülük və tolerantlıq münasibətini həmişə öz fəaliyyəti ilə sübut etmişdir. O, Azərbaycanda yaşayan bütün dini icmalara qarşı hər zaman ehtiramla yanaşmış, onların adət-ənənələrinə, dini bayramlarına hörmət bəsləmişdir. Azərbaycanın təşəbbüsü ilə din və mədəniyyətlə bağlı elmi-nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edən beynəlxalq konfransların məhz ölkəmizdə keçirilməsi, dini tolerantlıqla bağlı yeni müddəaların hazırlanması Azərbaycanda dini tolerantlıq mədəniyyətinin yüksək olduğunu bir daha sübut edir.
Hazırda Azərbaycanda formalaşmış dini tolerantlıq mühitinin qorunub saxlanması və onun daha da möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayan Prezident İlham Əliyevin bu sahədə həyata keçirdiyi geniş tədbirlər təqdim olunan məqalənin əsas tədqiqat mövzusudur. Prezident İlham Əliyevin dini tolerantlığın və humanizmin möhkəmləndirilməsi sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində, respublikamızda rəsmi olaraq 525 islam, 34 qeyri-islam təmayüllü dini icma, həmçinin 11 kilsə, 6 sinaqoq fəaliyyət göstərir. Hazırda ölkəmizdə 1 802 məscid, 550-yə yaxın pir və ziyarətgah bərpa və təmir edilərək, din adamlarının ixtiyarına verilmişdir (3).
Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin VI Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunun açılış tədbirindəki çıxışında da qeyd etdiyi kimi, ölkəmizdə humanitar əməkdaşlığa dair bir çox mötəbər beynəlxalq tədbirlər – BMT-nin Sivilizasiyalar Alyansının Qlobal Forumu, dünya dinləri liderlərinin Zirvə görüşü, dörd dəfə Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu, VI Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu keçirilmişdir. Eyni zamanda, tolerantlığın, dinlərarası və mədəniyyətlərarası dialoqun təbliğinin gücləndirilməsinə dair beynəlxalq konfransların təşkil olunması, “Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi”nin yaradılması, 2016-cı ilin “Multikulturalizm İli” elan olunması və bu ildə həyata keçirilən fəaliyyətin məntiqi davamı olaraq, Azərbaycanda 2017-ci ilin “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilməsi, habelə Avropa dövlətlərində kilsə və məscidlərin təmiri, açılışlarının təşkili və bu kimi digər hallar Azərbaycanın Avropaya və bütün dünyaya tolerantlıq nümunəsi olduğunun sübutudur (2).
Standing in the shade of diversity, humans cannot see the common. Differences accepted by humanity have caused erratic incidents, conflicts, and even world wars throughout history. The strongest phenomenon among these differences is religious diversity.
Convinced that their position is the true one, believers of various religions showed intolerant attitude to one another and caused discrimination and religious criminals. Thus, they become tools for groupings that are supportive of international warfare and taking benefit from the situation. Despite the fact that states have ensured the protection of human rights, such cases are not fully eliminated, and the hardest part of the issue is religious intolerance and the conflicts that have emerged in this setting which have now exceeded the borders of states and have become globalized. İt is obvious from history that religious intolerance arising from the difference of national values has been a key tool in the rivalry of imperialist states to create interethnic conflicts. (2)
However, it should be noted that tolerance, which is the fundamental moral principle, should never mean the elimination or humiliation of national values. Excess tolerance can result in loss of values and personal responsibility. Tolerance is to accept the existence of those whose ideas are different from yours.
As for Azerbaijan, there are some moments that we must especially mention. First of all, we must know that Azerbaijan has historically been tolerant both from national and religious aspect and this fact is confirmed by both historical sources and foreign guests visiting the country. (1)
In the pre-Islamic period and after the spread of Islam in the territory of Azerbaijan, a system of religious and national-cultural relations based on mutual trust has developed and tolerant atmosphere was always dominant. (4) The Azerbaijani people and Islam played a significant role in the preservation of tolerance among different religions and ethnic groups throughout the country.
Though tolerant attitude of any nation depends on its past, its preservation depends on the will of its leaders. National Leader Heydar Aliyev has always demonstrated his tolerant attitude towards other religions. He always respected all religious communities living in Azerbaijan, respecting their traditions and religious holidays. Scientific-theoretical and practical conferences on religionand culture organized on the initiative of Azerbaijan, preparation of new provisions on religious tolerance also prove the existence of the culture of high religious tolerance in Azerbaijan.
The research object of the article is the wide range of activities undertaken by President Ilham Aliyev, which currently plays an important role in maintaining and strengthening religious tolerance environment in Azerbaijan. As a result of President Ilham Aliyev’s efforts to strengthen religious tolerance and humanism, there are officially 525 Islamic, 34 non-Islamic religious communities, as well as 11 churches and 6 synagogues. At present 1802 mosques, 550 sanctuaries are restored and renovated in the country and was put to the use of public. (3)
Convinced that their position is the true one, believers of various religions showed intolerant attitude to one another and caused discrimination and religious criminals. Thus, they become tools for groupings that are supportive of international warfare and taking benefit from the situation. Despite the fact that states have ensured the protection of human rights, such cases are not fully eliminated, and the hardest part of the issue is religious intolerance and the conflicts that have emerged in this setting which have now exceeded the borders of states and have become globalized. İt is obvious from history that religious intolerance arising from the difference of national values has been a key tool in the rivalry of imperialist states to create interethnic conflicts. (2)
However, it should be noted that tolerance, which is the fundamental moral principle, should never mean the elimination or humiliation of national values. Excess tolerance can result in loss of values and personal responsibility. Tolerance is to accept the existence of those whose ideas are different from yours.
As for Azerbaijan, there are some moments that we must especially mention. First of all, we must know that Azerbaijan has historically been tolerant both from national and religious aspect and this fact is confirmed by both historical sources and foreign guests visiting the country. (1)
In the pre-Islamic period and after the spread of Islam in the territory of Azerbaijan, a system of religious and national-cultural relations based on mutual trust has developed and tolerant atmosphere was always dominant. (4) The Azerbaijani people and Islam played a significant role in the preservation of tolerance among different religions and ethnic groups throughout the country.
Though tolerant attitude of any nation depends on its past, its preservation depends on the will of its leaders. National Leader Heydar Aliyev has always demonstrated his tolerant attitude towards other religions. He always respected all religious communities living in Azerbaijan, respecting their traditions and religious holidays. Scientific-theoretical and practical conferences on religionand culture organized on the initiative of Azerbaijan, preparation of new provisions on religious tolerance also prove the existence of the culture of high religious tolerance in Azerbaijan.
The research object of the article is the wide range of activities undertaken by President Ilham Aliyev, which currently plays an important role in maintaining and strengthening religious tolerance environment in Azerbaijan. As a result of President Ilham Aliyev’s efforts to strengthen religious tolerance and humanism, there are officially 525 Islamic, 34 non-Islamic religious communities, as well as 11 churches and 6 synagogues. At present 1802 mosques, 550 sanctuaries are restored and renovated in the country and was put to the use of public. (3)