“Məsabih-Əs-Sünnə” Əsərinin Əlyazma Nüsxələrinin Müasir Azərbaycan Ərəbşünaslığında Yeri Place of Manuscripts of “Masabih Al-Sunnah” in Modern Azerbaijan Arab Studies Место рукописных экземпляров ""Масабих-ас-Сунна"" в современном азербайджанском арабоведении
Xülasə
Məlumdur ki, əlyazma əsərlərin tədqiqi keçmişdən-günümüzə qədər hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur. Qədim əlyazma nüsxələri mənbəşünaslıq baxımından araşdırmaların ayrılmaz hissəsidir. Buna görə də İslam alimləri yaşadıqları dövrdə həməsrlərinə mövzuların təqdim edilməsi zamanı uğurlu nəticə əldə etmək üçün dini mövzularlarla yanaşı əlyazma nüsxələrini də diqqətlə araşdırmış və təhlil etmişlər. Digər tərəfdən, hər dövrdə ərəbdilli əlyazmaların araşdırılması, onların dini və onun problemlərinə münasibətləri əks etdirir. Din, xüsusən də İslam dininin tədqiqi bütün hallarda ərəbdilli qədim əlyazmalar üzərində formalaşmışdır. Müasir dövrdə də dinin araşdırılması və öyrənilməsi metodları ərəbşünaslar üçün genişdir. Biz bu məsələyə əlyazma əsərlərinin tədqiqatı yolu ilə toxunmaq istərdik. Şübhəsiz ki, qədim əlyazmalar orijinal miras hesab olunaraq bütün mövzuların mənbəyi sayılır.
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda mövcud olan İmam Bəğavinin “Məsabih-əs-sünnə” əsəri də tədqiqata cəlb etmək baxımından xüsusui əhəmiyyət kəsb edir. İmam Bəğavinin əhəmiyyətli əsərlərindən biri, şübhəsiz ki, etibarlı hədis qaynaqlarından sənədləri çıxararaq seçdiyi hədislərdən ibarət “Məsabih əs-sünnə”dir. Tanınmış Avropa şərqşünası Brokelmanın bu əsərinin elm dünyasında çox böyük əhəmiyyətinə toxunaraq, Bəğavinin islam dünyasındakı şöhrətinin “Məsabih əs-sünnə” adlı əsərinə borclu olduğunu demişdir (Sancaklı, 1996, 48).
Bəğavinin müxtəlif qaynaqlardan toplamış olduğu hədisləri bir araya gətirməklə yazdığı bu əsərin bənzərlərini hədis tarixində İbnulƏsir əl-Cəzərinin (h/606, m/1209) “Camiul-üsul”, Nəvəvinin (h/676, m/1277) “Riyazüs-salihin” adli əsərlərində də görürük. Katib Çələbi (h/1067, m/1677) “Yığma mahiyyətində yazılan əsərlərin ən gözəli
Bəğavinin “Məsabih” adlı əsəridir”, – demiş və “Çünki onun tərtibi çox gözəldir. Hədislər yerli-yerində yığılmışdır. Bir başqası hər hansı bir babın yerini dəyişdirməyə çalışsa, Bəğavidən daha uyğun bir yerə qoymazdı”, – söyləyərək əsəri tərifləyir (Katip Çelebi, 1971, 17011702).
Qeyd ediyimiz kimi, Bəğavinin “Məsabih əs-sünnə” adlı əsəri İslam aləmində böyük şöhrət qazanmışdır. Bu əsər həm ixtisar və təxric edilmiş, həm də haqqında şərh və haşiyə olmaqla 30-dan çox iş görülmüşdür (Çelebi, Hacı Xəlifə, m.1941, 1698-1702). Təsnif (sinifləndirmə, mövzuları və anlamları nizamlı olaraq təsnifetmə və sıraya düzmə) dövründən yığma dövrünə keçidin ilk nümunələrindən biri olması “Məsabih əs-sünnə”nin əhəmiyyətini artırmışdır. Əsərin ən diqqətəçarpan xüsusiyyəti isnaddaki ilk ravinin adının tamamilə silinməsi və hədislərin sihah və hisan olaraq iki ana başlıq altında bölünməsidir (https://islamansiklopedisi.org.tr/serhus-sunne).
Təsadüfi deyil ki, dünya miqyasında əlyazma əsərləri hər zaman xüsusi diqqət mərkəzində olmuş, bu istiqamətdə xüsusi tədqiqatçılar cəlb edilmiş və onlar əlyazma əsərlərini təhqiq edərək işıq üzünə çıxarmışlar.
Tədqiqatın əhəmiyyətini bir daha gücləndirən amillərdən biri də dünya kitabxanalarında İslam əlyazmalarının böyük önəm kəsb etməsidir. Şübhə yoxdur ki, əlyazmaların araşdırılması, bu irsin dirçəldilməsində və yayılmasında zəruridir.
Bir çox məsələlər və biliklər var ki, onları ana qaynaqlara və irs kitablarının orijinal mənbələrinə qayıtmaqla düzgün başa düşmək mümkündür. Buna yalnız orijinal mənbələri və ana qaynaqları tədqiq edərək, işıq üzünə çıxarmaqla nail olmaq mümkündür.
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda mövcud olan İmam Bəğavinin “Məsabih-əs-sünnə” əsəri də tədqiqata cəlb etmək baxımından xüsusui əhəmiyyət kəsb edir. İmam Bəğavinin əhəmiyyətli əsərlərindən biri, şübhəsiz ki, etibarlı hədis qaynaqlarından sənədləri çıxararaq seçdiyi hədislərdən ibarət “Məsabih əs-sünnə”dir. Tanınmış Avropa şərqşünası Brokelmanın bu əsərinin elm dünyasında çox böyük əhəmiyyətinə toxunaraq, Bəğavinin islam dünyasındakı şöhrətinin “Məsabih əs-sünnə” adlı əsərinə borclu olduğunu demişdir (Sancaklı, 1996, 48).
Bəğavinin müxtəlif qaynaqlardan toplamış olduğu hədisləri bir araya gətirməklə yazdığı bu əsərin bənzərlərini hədis tarixində İbnulƏsir əl-Cəzərinin (h/606, m/1209) “Camiul-üsul”, Nəvəvinin (h/676, m/1277) “Riyazüs-salihin” adli əsərlərində də görürük. Katib Çələbi (h/1067, m/1677) “Yığma mahiyyətində yazılan əsərlərin ən gözəli
Bəğavinin “Məsabih” adlı əsəridir”, – demiş və “Çünki onun tərtibi çox gözəldir. Hədislər yerli-yerində yığılmışdır. Bir başqası hər hansı bir babın yerini dəyişdirməyə çalışsa, Bəğavidən daha uyğun bir yerə qoymazdı”, – söyləyərək əsəri tərifləyir (Katip Çelebi, 1971, 17011702).
Qeyd ediyimiz kimi, Bəğavinin “Məsabih əs-sünnə” adlı əsəri İslam aləmində böyük şöhrət qazanmışdır. Bu əsər həm ixtisar və təxric edilmiş, həm də haqqında şərh və haşiyə olmaqla 30-dan çox iş görülmüşdür (Çelebi, Hacı Xəlifə, m.1941, 1698-1702). Təsnif (sinifləndirmə, mövzuları və anlamları nizamlı olaraq təsnifetmə və sıraya düzmə) dövründən yığma dövrünə keçidin ilk nümunələrindən biri olması “Məsabih əs-sünnə”nin əhəmiyyətini artırmışdır. Əsərin ən diqqətəçarpan xüsusiyyəti isnaddaki ilk ravinin adının tamamilə silinməsi və hədislərin sihah və hisan olaraq iki ana başlıq altında bölünməsidir (https://islamansiklopedisi.org.tr/serhus-sunne).
Təsadüfi deyil ki, dünya miqyasında əlyazma əsərləri hər zaman xüsusi diqqət mərkəzində olmuş, bu istiqamətdə xüsusi tədqiqatçılar cəlb edilmiş və onlar əlyazma əsərlərini təhqiq edərək işıq üzünə çıxarmışlar.
Tədqiqatın əhəmiyyətini bir daha gücləndirən amillərdən biri də dünya kitabxanalarında İslam əlyazmalarının böyük önəm kəsb etməsidir. Şübhə yoxdur ki, əlyazmaların araşdırılması, bu irsin dirçəldilməsində və yayılmasında zəruridir.
Bir çox məsələlər və biliklər var ki, onları ana qaynaqlara və irs kitablarının orijinal mənbələrinə qayıtmaqla düzgün başa düşmək mümkündür. Buna yalnız orijinal mənbələri və ana qaynaqları tədqiq edərək, işıq üzünə çıxarmaqla nail olmaq mümkündür.
It is known that the study of manuscripts has always been in the spotlight from the past to the present. Samples of ancient manuscripts are an integral part of research from the point of view of source study. Therefore, in order to succeed in presenting topics during his lifetime to those people who lived with him in the same century, along with religious topics, Islamic scholars carefully studied and analyzed the manuscripts. On the other hand, the study of Arabic manuscripts in each period reflects their attitude towards religion and its problems. The study of religion, especially Islam, in all cases was based on ancient manuscripts in Arabic. And in modern times, the methods of research and study of religion are wide for Arab scholars. We would like to approach this issue by studying the manuscripts. Undoubtedly, ancient manuscripts are considered to be the true heritage and source of all themes.
The work of Imam Baghawi “Masabih al-Sunnah” at the Institute of Manuscripts named after M. Fuzuli of ANAS is also of particular importance in terms of involvement in research. One of the most important works of Imam Baghawi is the “Masabih al-Sunnah”, which undoubtedly consists of hadiths selected from reliable sources of
hadiths. The famous European orientalist Brockelman, referring to the great importance of this work in the world of science, said that Baghawi’s fame in the Islamic world is associated with his work “Masabih al-Sunnah” (Sanjakli, 1996, 48).
In the history of hadiths, we also see work of Ibn al-Athir alJazari “Jamiul-usul” (h. 606, g. 1209) and “Riyazu’ssalihin” by anNawawi (h. 676, g. 1277), which are similar to this work, which Baghawi wrote, combining hadiths collected by him from various sources. Katib Chalabi (h. 1067, g. 1677) said: “The most beautiful of the works written in the form of a collection is Baghawi’s “Masabih”, because “It is beautifully composed. The hadiths were collected in a proper way. If someone else tried to change the location of any chapter, he would not have placed it in a more suitable place than Baghawi” (Katip Chalabi, 1971, 1701-1702).
As already noted, the work of Baghawi “Masabih al-Sunnah” gained great popularity in the Islamic world. This work was shortened and postponed, and more than 30 works were completed with comments and margins to it (Chalabi, Haji Khalifa, g. 1941, 16981702). The importance of “Masabih al-Sunnah” is one of the first examples of the transition from the period of classification (classification, ordering and sequencing of topics and meanings) to the period of collection. The most notable feature of the work is the complete removal of the name of the first rabbi in the isnad and the division of hadith into two main categories: sihah and hisan. (https://islamansiklopedisi.org.tr/serhus-sunne).
It is no coincidence that manuscripts have always been in the spotlight all over the world, special researchers have been involved in this field, and they have studied and published manuscripts for centuries.
One of the factors that heightens the importance of research is the importance of Islamic manuscripts in libraries around the world. Undoubtedly, the study of manuscripts is essential for the revival and dissemination of this heritage.
There are many questions and knowledge that can be correctly understood by going back to the original and authentic sources of the heritage books. This can only be achieved by researching and bringing to light the original and authentic sources.
The work of Imam Baghawi “Masabih al-Sunnah” at the Institute of Manuscripts named after M. Fuzuli of ANAS is also of particular importance in terms of involvement in research. One of the most important works of Imam Baghawi is the “Masabih al-Sunnah”, which undoubtedly consists of hadiths selected from reliable sources of
hadiths. The famous European orientalist Brockelman, referring to the great importance of this work in the world of science, said that Baghawi’s fame in the Islamic world is associated with his work “Masabih al-Sunnah” (Sanjakli, 1996, 48).
In the history of hadiths, we also see work of Ibn al-Athir alJazari “Jamiul-usul” (h. 606, g. 1209) and “Riyazu’ssalihin” by anNawawi (h. 676, g. 1277), which are similar to this work, which Baghawi wrote, combining hadiths collected by him from various sources. Katib Chalabi (h. 1067, g. 1677) said: “The most beautiful of the works written in the form of a collection is Baghawi’s “Masabih”, because “It is beautifully composed. The hadiths were collected in a proper way. If someone else tried to change the location of any chapter, he would not have placed it in a more suitable place than Baghawi” (Katip Chalabi, 1971, 1701-1702).
As already noted, the work of Baghawi “Masabih al-Sunnah” gained great popularity in the Islamic world. This work was shortened and postponed, and more than 30 works were completed with comments and margins to it (Chalabi, Haji Khalifa, g. 1941, 16981702). The importance of “Masabih al-Sunnah” is one of the first examples of the transition from the period of classification (classification, ordering and sequencing of topics and meanings) to the period of collection. The most notable feature of the work is the complete removal of the name of the first rabbi in the isnad and the division of hadith into two main categories: sihah and hisan. (https://islamansiklopedisi.org.tr/serhus-sunne).
It is no coincidence that manuscripts have always been in the spotlight all over the world, special researchers have been involved in this field, and they have studied and published manuscripts for centuries.
One of the factors that heightens the importance of research is the importance of Islamic manuscripts in libraries around the world. Undoubtedly, the study of manuscripts is essential for the revival and dissemination of this heritage.
There are many questions and knowledge that can be correctly understood by going back to the original and authentic sources of the heritage books. This can only be achieved by researching and bringing to light the original and authentic sources.
Известно, что изучение рукописных произведений было в центре внимания испокон веков. Экземпляры древних рукописей являются неотъемлемой частью исследований с точки зрения источниковедения. Поэтому исламские ученые тщательно изучали и анализировали не только религиозные темы, но и рукописные экземпляры, для достижения успеха при представлении тем современникам. С другой стороны, изучение рукописей на арабском языке отражает их отношение к религии и ее проблемам для каждого периода. Изучение религии, особенно ислама, всегда строилось на древних арабоязычных рукописях. Даже сегодня возможности методов исследования и изучения религии для арабистов обширны. Хотелось бы затронуть этот вопрос посредством исследования рукописных произведений. Несомнен-
но, древние рукописи рассматриваются в качестве источника всех тем, считаясь подлинным наследием.
Работа Абу Мухаммада аль-Багави ""Масабих ас-Сунна"", имеющаяся в Институте рукописей имени Мухаммеда Физули НАНА, также имеет особое значение с точки зрения привлечения к исследованию. Несомненно, она является одной из наиболее важных работ имама аль-Багави. ""Масабих ас-Сунна"" состоит из хадисов, которые он отобрал, извлекая документы из надежных источников хадисов. Известный европейский востоковед Брокельман, говоря об огромном значении этой работы в мире науки, сказал, что именно работе ""Масабих ас-Сунна"" аль-Багави обязан своей славой в исламском мире (Санджаклы, 1996, 48).
Подобия этой работы, написанной аль-Багави путем объединения хадисов, собранных им из различных источников, мы также видим в истории хадисов в трудах ""Джамиул-усуль"" Ибн аль-Асира аль-Джазири (606 г. по Хиджре, 1209 г. от Р. Х.) и ""Рияд ас-Салихин"" Мухйиддина ан-Навави (676 г. по Хиджре, 1277 г. от Р. Х.). Кятиб Челеби (1067 г. по Хиджре, 1677 г. от Р. Х.) хвалил произведение: ""Самое прекрасное из произведений, написанных в сборнике, является ""Масабих ас-Сунна"" аль-Багави. Потому что его компоновка великолепна. Хадисы упорядочены. Если бы ктото другой попытался переставить какую-либо главу, он бы не нашел места более подходящего, чем найденное аль-Багави"" (Кятиб Челеби, 1971, 1701-1702).
Как мы уже отмечали, работа аль-Багави под названием ""Масабих ас-Сунна"" получила большую известность в исламском мире. Данная работа увидела более 30 изданий с сокращениями и тахриджами, комментариями и сносками (Челеби (Хаджи Халифе) 1941 от Р. Х., 1698-1702). Тот факт, что она является одним из первых примеров перехода от периода классификации (классификация и упорядочение тем и значений) к периоду комплектования, повысило значение ""Масабих ас-Сунна"". Наиболее заметной особенностью произведения является полное стирание имени первого раввина в иснаде и разделение хадисов на два основных заголовка сихах и хисан (https://islamansiklopedisi.org.tr/serhus-sunne).
Не случайно в глобальных масштабах рукописные произведения всегда были в центре особого внимания, к этому направлению были привлечены специальные исследователи, которые изучали и выпускали в свет рукописные эпохи.
Одним из факторов, еще больше усиливающих значение исследования, является большое значение исламских рукописей в библиотеках мира. Нет сомнений в том, что изучение рукописей необходимо для возрождения и распространения этого наследия.
Существует множество вопросов и знаний, которые можно правильно истолковать, вернувшись к первоисточникам и оригиналам книг. Этого можно достигнуть только путем их изучения и публикации.
но, древние рукописи рассматриваются в качестве источника всех тем, считаясь подлинным наследием.
Работа Абу Мухаммада аль-Багави ""Масабих ас-Сунна"", имеющаяся в Институте рукописей имени Мухаммеда Физули НАНА, также имеет особое значение с точки зрения привлечения к исследованию. Несомненно, она является одной из наиболее важных работ имама аль-Багави. ""Масабих ас-Сунна"" состоит из хадисов, которые он отобрал, извлекая документы из надежных источников хадисов. Известный европейский востоковед Брокельман, говоря об огромном значении этой работы в мире науки, сказал, что именно работе ""Масабих ас-Сунна"" аль-Багави обязан своей славой в исламском мире (Санджаклы, 1996, 48).
Подобия этой работы, написанной аль-Багави путем объединения хадисов, собранных им из различных источников, мы также видим в истории хадисов в трудах ""Джамиул-усуль"" Ибн аль-Асира аль-Джазири (606 г. по Хиджре, 1209 г. от Р. Х.) и ""Рияд ас-Салихин"" Мухйиддина ан-Навави (676 г. по Хиджре, 1277 г. от Р. Х.). Кятиб Челеби (1067 г. по Хиджре, 1677 г. от Р. Х.) хвалил произведение: ""Самое прекрасное из произведений, написанных в сборнике, является ""Масабих ас-Сунна"" аль-Багави. Потому что его компоновка великолепна. Хадисы упорядочены. Если бы ктото другой попытался переставить какую-либо главу, он бы не нашел места более подходящего, чем найденное аль-Багави"" (Кятиб Челеби, 1971, 1701-1702).
Как мы уже отмечали, работа аль-Багави под названием ""Масабих ас-Сунна"" получила большую известность в исламском мире. Данная работа увидела более 30 изданий с сокращениями и тахриджами, комментариями и сносками (Челеби (Хаджи Халифе) 1941 от Р. Х., 1698-1702). Тот факт, что она является одним из первых примеров перехода от периода классификации (классификация и упорядочение тем и значений) к периоду комплектования, повысило значение ""Масабих ас-Сунна"". Наиболее заметной особенностью произведения является полное стирание имени первого раввина в иснаде и разделение хадисов на два основных заголовка сихах и хисан (https://islamansiklopedisi.org.tr/serhus-sunne).
Не случайно в глобальных масштабах рукописные произведения всегда были в центре особого внимания, к этому направлению были привлечены специальные исследователи, которые изучали и выпускали в свет рукописные эпохи.
Одним из факторов, еще больше усиливающих значение исследования, является большое значение исламских рукописей в библиотеках мира. Нет сомнений в том, что изучение рукописей необходимо для возрождения и распространения этого наследия.
Существует множество вопросов и знаний, которые можно правильно истолковать, вернувшись к первоисточникам и оригиналам книг. Этого можно достигнуть только путем их изучения и публикации.
Açar sözlər
hədis, Bəğavi, Azərbaycan, “Məsabih əs-sünnə”, İslam, məzhəb, kitab, Quran, sünnə, ərəbşünaslıq
hadith, Baghawi, Azerbaijan, “Masabih al-Sunnah”, Islam, madhhab, book, Qur’an, Sunnah, Arabic studies
хадис, аль-Багави, Азербайджан, Масабих ас-Сунна, ислам, вероисповедание, книга, Коран, сунна, арабоведение
Referanslar
- Çelebi, Hacı Xəlifə, h.1425m.2004 “Kəşfüz-zünun”, Daru ihyai turas əl-ərəbi, Lubnan-Beyrut, m.1941, [2 cilddə], 2054-səhifə, c.2, s.1698-1702; Abdullah Muhammed Habşî, “Camiüş-şüruh vəl- havaşi, Əl-Məcməus-səqafi-Əbu Dabi, 2176 səhifə, s.1713-1722).
- Katip Çelebi, Mustafa ibn Abdullah, İstanbul, 1971, “Keşfuz- zunun”, M.E.B., Yayınları, [2 cilddə], 2054-səhifə, c. 2, s.1701,1702).
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, 1333.m, .“Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, nüsxə: C-5389491, Katib: Hacı Mustafa əfəndi).
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, 1333.m, “Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, nüsxə: C-5389491, Katib:Hacı Mustafa əfəndi).
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, 990.h, “Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, nüsxə: C-3739326-16854, Katib: Əfəndi Nəmir ibni Saleh.
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, h.1177, 20-Şəvval, “Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, Nüsxə: C-1029056, s.1, Katib: Əbdürrəhim bin Məhəmmədəmin əz-Zaxudi).
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, İNV- 1971, “Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, nüsxə: C-763/9716.
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, tarixsiz, “Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, nüsxə: C-6089561-23460, giriş).
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, Tarixsiz, “Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, nüsxə: C-762/9715.
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, Tarixsiz, “Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, nüsxə: C-5369489-23841.
- Məhəmməd Hüseyn bin Məsud Əl-Fərra, Əl-Bağavi, Tarixsiz, “Məsabih-əs-sünnə”, AMEA-nın M.F. adına Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, nüsxə: c-5359488.
- Sancaklı, Saffet, Bursa, 1996, “Bağavi və Şerhu əs-sünnədəki Şərh Metodu”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Hadis Bilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), 253 səhifə, s.48).
- https://islamansiklopedisi.org.tr/serhus-sunne