Распространение ислама на Северном Кавказе после распада СССР: новые реалии SSRİ-nin dağılmasından sonra Şimali Qafqazda İslamın yayılması: yeni reallıqlar The spread of Islam in the North Caucasus after the collapse of the Soviet Union: new realias
Аннотация
За десятилетия государственного атеизма в СССР было утрачено очень много не только религиозных, но и этнических традиций, изменился менталитет, изменился весь социокультурный контекст, частью которого была религиозность. Советская власть принесла на Северный Кавказ массовое образование, науку и культуру в их секулярной интерпретации. Поэтому говорить о возрождении ислама трудно, так как в новом контексте и при забвении прежних религиозных традиций, за исключением обязательного минимума исламских ритуалов и отдельных устоявшихся суфийских практик, речь идет по сути о качественно новом распространении ислама, который ищет, но не всегда находит свое новое место в современной жизни народов Северного Кавказа.
Новая реальность – это распространение модели ислама из арабских стран в его различных интернациональных или панарабистских интерпретациях, обобщенно называемых «салафитскими» или «ваххабитскими». Сюда относятся и воинствующие, политические интерпретации, и сугубо богословские, и интеллектуальные.
Все эти интерпретации вошли в столкновение с традиционалистской моделью ислама, ориентированной в досоветские времена на сохранение национальной идентичности и включавшей в качестве религиозного компонента народные ритуалы, в том числе «зикр». Однако в новой реальности образованная молодежь ищет в религии смыслы, поэтому для части молодежи ритуалы, смысл которых непонятен, а сами они не обязательны в исламе, перестают быть знаком и национальной, и общемировой исламской идентичности.
Проблема совместимости интернациональных интерпретаций ислама с национальной идентичностью народов, как они сами ее сегодня понимают, являются главной сегодня на Северном Кавказе. Не случайно у адыгов предпринимаются попытки возрождения языческих (а по сути – создания неоязыческих) культов с национальным божеством.
Еще одной новой реальностью является политический ислам. Имамат Шамиля был безусловно политическим, государственным образованием, и это дает почву многим видеть в нем свой национальный знак «правиль-
ного политического ислама». Однако причиной и целью имама Шамиля было не распространение ислама насильственным путем, а стремление создать надплеменную общекавказскую государственность, в которой ислам играл бы интегрирующую роль, объединяя множество мелких племен в единую государство. Причем, это государство опиралось на суфийскую модель отношений муршид – мюрид, а не на идею интернационального халифата. Целью было государство и защита от угрозы утраты своей идентичности, а ислам – средством создания этого государства.
Целью войны имама Шамиля не было насаждение ислама насильственным путем среди иноверцев, в то время как цель «политического ислама» насаждение интернационального ислама насильственным путем, и разница между различными течениями – только в степени жесткости и скорости этого насаждения.
Политический ислам – это нападение на Дагестан в 1999 году, это попытка провозглашения теократии в Чеченской Республике, различные теракты в Ингушетии, Кабардино-Балкарии и других местах.
Сегодня «политический ислам» является главной идеологической проблемой всех регионов Северного Кавказа, особенно в молодежной среде.
Новая реальность – это распространение модели ислама из арабских стран в его различных интернациональных или панарабистских интерпретациях, обобщенно называемых «салафитскими» или «ваххабитскими». Сюда относятся и воинствующие, политические интерпретации, и сугубо богословские, и интеллектуальные.
Все эти интерпретации вошли в столкновение с традиционалистской моделью ислама, ориентированной в досоветские времена на сохранение национальной идентичности и включавшей в качестве религиозного компонента народные ритуалы, в том числе «зикр». Однако в новой реальности образованная молодежь ищет в религии смыслы, поэтому для части молодежи ритуалы, смысл которых непонятен, а сами они не обязательны в исламе, перестают быть знаком и национальной, и общемировой исламской идентичности.
Проблема совместимости интернациональных интерпретаций ислама с национальной идентичностью народов, как они сами ее сегодня понимают, являются главной сегодня на Северном Кавказе. Не случайно у адыгов предпринимаются попытки возрождения языческих (а по сути – создания неоязыческих) культов с национальным божеством.
Еще одной новой реальностью является политический ислам. Имамат Шамиля был безусловно политическим, государственным образованием, и это дает почву многим видеть в нем свой национальный знак «правиль-
ного политического ислама». Однако причиной и целью имама Шамиля было не распространение ислама насильственным путем, а стремление создать надплеменную общекавказскую государственность, в которой ислам играл бы интегрирующую роль, объединяя множество мелких племен в единую государство. Причем, это государство опиралось на суфийскую модель отношений муршид – мюрид, а не на идею интернационального халифата. Целью было государство и защита от угрозы утраты своей идентичности, а ислам – средством создания этого государства.
Целью войны имама Шамиля не было насаждение ислама насильственным путем среди иноверцев, в то время как цель «политического ислама» насаждение интернационального ислама насильственным путем, и разница между различными течениями – только в степени жесткости и скорости этого насаждения.
Политический ислам – это нападение на Дагестан в 1999 году, это попытка провозглашения теократии в Чеченской Республике, различные теракты в Ингушетии, Кабардино-Балкарии и других местах.
Сегодня «политический ислам» является главной идеологической проблемой всех регионов Северного Кавказа, особенно в молодежной среде.
SSRİ-də dövlət ateizminin hökm sürdüyü onilliklər ərzində yalnız dini deyil, həm də çoxlu etnik ənənələr itirilmiş, mentalitet, həmçinin bir hissəsini dindarlıq təşkil edən bütün sosio-mədəni kontekst dəyişilmişdir. Sovet hakimiyyəti Şimali Qafqaza onların sekulyar interpretasiyasına kütləvi təhsil, elm və mədəniyyət gətirdi. Buna görə burada İslamın dirçəlişi haqqında danışmaq çətindir. Belə ki, yeni kontekstdə və İslam ayinlərinin ayrı-ayrı sabitləşmiş sufi təcrübələrinin məcburi minimumundan başqa, əvvəlki dini ənənələrin unudulması zamanı söhbət faktiki olaraq, İslamın keyfiyyətcə yeni yayılmasından gedir. İslam Şimali Qafqaz xalqlarının müasir həyatında öz yeni yerini axtarır, ancaq həmişə tapmır.
Yeni reallıq – İslam modelinin ərəb ölkələrindən onun, ümumilikdə, “sələfi” və ya “vəhhabi” adlanan müxtəlif beynəlmiləl, yaxud panərəb interpretasiyalarında yayılmasıdır. Buraya mübariz, siyasi interpretasiyalar, son dərəcə teoloji və intellektual interpretasiyalar daxildir.
Bütün bu interpretasiyalar sovetdənöncəki vaxtlara, milli identikliyin saxlanılmasına yönəldilmiş, dini komponent kimi, xalq ayinlərinin, həmçinin zikrin daxil olduğu İslamın ənənəpərəst modeli ilə toqquşmaya girmişlər. Ancaq yeni reallıqda təhsilli gənclər, artıq dində mənalar axtarır, buna görə bir hissəsi üçün İslamdakı mənası anlaşılmayan ayinlər məcburi deyil, milli və ümumdünya İslam identikliyinin nişanları deyil.
İslamın beynəlmiləl interpretasiyalarının xalqların milli identikliyi ilə uyğunluğu, bu gün onların da başa düşdüyü kimi, Şimali Qafqazın başlıca problemidir. Təsadüfi deyil ki, bəziləri milli ilahəli bütpərəstliyi (faktiki olaraq, neobütpərəstliyin yaradılması) dirçəltməyə cəhd göstərirlər.
Daha bir yeni reallıq siyasi islamdır. Şamilin imaməti, sözsüz ki, siyasi idi. O, bir dövlət qurumu idi, bu da bir çoxuna onda “düzgün siyasi islam”ın milli nişanını görməyə imkan verirdi. İmam Şamilin mübarizəsinin səbəb və məqsədi zorakı yolla İslamı yaymaq deyil, bir çox xırda tayfanı vahid dövlətdə birləşdirərək, İslamın inteqrasiyalayıcı rol oynadığı tayfaüstü ümum-Qafqaz dövlətçiliyini yaratmaq olmuşdu. Həm də bu dövlət beynəlmiləl xəlifəlik ideyasına deyil, mürşid-mürid münasibətlərinin sufi modelinə söykənməli idi. Məqsəd dövlət qurmaq və öz identikliyini itirmək təhdidindən qorunmaq olmuşdu, İslam da bu dövləti yaratmağın vasitəsi idi.
İmam Şamilin müharibəsinin məqsədi qeyri-dindən olanlar arasında İslamı zorla yaymaq olmamışdı, halbuki “siyasi islam”ın hədəfi beynəlmiləl islamı zorla yaymaqdır. Müxtəlif cərəyanlar arasındakı fərq bu yaymanın sərtlik dərəcəsində və sürətindədir.
Siyasi islam Dağıstana 1999-cu ildə edilmiş hücumdur, Çeçen Respublikasında teokratiyanın bəyanedilmə cəhdidir; İnquşetiyada, Kabardin-Balkarda və başqa yerlərdə törədilən müxtəlif terror aktlarıdır.
Bu gün “siyasi islam” Şimali Qafqazın bütün regionlarının, xüsusilə gənclər mühitinin əsas ideoloji problemidir.
Yeni reallıq – İslam modelinin ərəb ölkələrindən onun, ümumilikdə, “sələfi” və ya “vəhhabi” adlanan müxtəlif beynəlmiləl, yaxud panərəb interpretasiyalarında yayılmasıdır. Buraya mübariz, siyasi interpretasiyalar, son dərəcə teoloji və intellektual interpretasiyalar daxildir.
Bütün bu interpretasiyalar sovetdənöncəki vaxtlara, milli identikliyin saxlanılmasına yönəldilmiş, dini komponent kimi, xalq ayinlərinin, həmçinin zikrin daxil olduğu İslamın ənənəpərəst modeli ilə toqquşmaya girmişlər. Ancaq yeni reallıqda təhsilli gənclər, artıq dində mənalar axtarır, buna görə bir hissəsi üçün İslamdakı mənası anlaşılmayan ayinlər məcburi deyil, milli və ümumdünya İslam identikliyinin nişanları deyil.
İslamın beynəlmiləl interpretasiyalarının xalqların milli identikliyi ilə uyğunluğu, bu gün onların da başa düşdüyü kimi, Şimali Qafqazın başlıca problemidir. Təsadüfi deyil ki, bəziləri milli ilahəli bütpərəstliyi (faktiki olaraq, neobütpərəstliyin yaradılması) dirçəltməyə cəhd göstərirlər.
Daha bir yeni reallıq siyasi islamdır. Şamilin imaməti, sözsüz ki, siyasi idi. O, bir dövlət qurumu idi, bu da bir çoxuna onda “düzgün siyasi islam”ın milli nişanını görməyə imkan verirdi. İmam Şamilin mübarizəsinin səbəb və məqsədi zorakı yolla İslamı yaymaq deyil, bir çox xırda tayfanı vahid dövlətdə birləşdirərək, İslamın inteqrasiyalayıcı rol oynadığı tayfaüstü ümum-Qafqaz dövlətçiliyini yaratmaq olmuşdu. Həm də bu dövlət beynəlmiləl xəlifəlik ideyasına deyil, mürşid-mürid münasibətlərinin sufi modelinə söykənməli idi. Məqsəd dövlət qurmaq və öz identikliyini itirmək təhdidindən qorunmaq olmuşdu, İslam da bu dövləti yaratmağın vasitəsi idi.
İmam Şamilin müharibəsinin məqsədi qeyri-dindən olanlar arasında İslamı zorla yaymaq olmamışdı, halbuki “siyasi islam”ın hədəfi beynəlmiləl islamı zorla yaymaqdır. Müxtəlif cərəyanlar arasındakı fərq bu yaymanın sərtlik dərəcəsində və sürətindədir.
Siyasi islam Dağıstana 1999-cu ildə edilmiş hücumdur, Çeçen Respublikasında teokratiyanın bəyanedilmə cəhdidir; İnquşetiyada, Kabardin-Balkarda və başqa yerlərdə törədilən müxtəlif terror aktlarıdır.
Bu gün “siyasi islam” Şimali Qafqazın bütün regionlarının, xüsusilə gənclər mühitinin əsas ideoloji problemidir.
Over the decades of state atheism in the USSR, a lot of not only religious, but also ethnic traditions have been lost, the mentality has changed, the whole socio-cultural context, part of which was religiousness, has changed. Soviet power brought mass education, science and culture in their secular interpretation to the North Caucasus. Therefore, it is difficult to talk about the revival of Islam, since in the new context and with the neglect of the old religious traditions, except the mandatory minimum of Islamic rituals and certain established Sufi practices, it is a question of a qualitatively new spread of Islam in effect, which seeks but does not always find its new place in the modern life of the peoples of the North Caucasus.
The new reality is the dissemination of the model of Islam from Arab countries in its various international or pan-Arab interpretations, generally called Salafi or Wahhabi. This includes militant, political interpretations, and purely theological, and intellectual ones.
All these interpretations came into collision with the traditionalist model of Islam, which was oriented to preserve national identity and included folk rituals, including zikr, as a religious component in pre-Soviet times. However, in the new reality, educated young people seek religious meanings, therefore, for some young people, rituals, the meaning of which is incomprehensible, and they are not obligatory in Islam, cease to be a sign of both national and global Islamic identity.
Today, the problem of compatibility of international interpretations of Islam with the national identity of peoples, as they understand it today, is central in the North Caucasus. It is not by chance that the Adyghes make attempts to revive pagan (and in fact create neo-pagan) cults with a national deity.
Another new reality is political Islam. Shamil’s imamate was certainly a political, public entity, and this gives grounds for many to see it as own national sign of ‘correct political Islam.’ However, the cause and purpose of Imam Shamil was not the spread of Islam by force, but the desire to create a supra-tribal all-Caucasian statehood in which Islam would play an integrating role, uniting many small tribes into a single state. Moreover, this state wasbased on the Sufi model of relations murshid murid, and not on the idea of an international caliphate. The goal was the state and protection against the threat of losing own identity, and Islam was the means of creating this state.
The goal of Imam Shamil’s war was not the imposition of Islam by force among the Gentiles, while the goal of ‘political Islam’ was the imposition of international Islam by force, and the difference between different currents was only in the degree of rigidity and speed of this imposition.
Political Islam is an attack on Dagestan in 1999, an attempt to declare theocracy in the Chechen Republic, various terrorist acts in Ingushetia, Kabardino-Balkaria and other places.
Today, ‘political Islam’ is the main ideological problem in all regions of the North Caucasus, especially among the youth.
The new reality is the dissemination of the model of Islam from Arab countries in its various international or pan-Arab interpretations, generally called Salafi or Wahhabi. This includes militant, political interpretations, and purely theological, and intellectual ones.
All these interpretations came into collision with the traditionalist model of Islam, which was oriented to preserve national identity and included folk rituals, including zikr, as a religious component in pre-Soviet times. However, in the new reality, educated young people seek religious meanings, therefore, for some young people, rituals, the meaning of which is incomprehensible, and they are not obligatory in Islam, cease to be a sign of both national and global Islamic identity.
Today, the problem of compatibility of international interpretations of Islam with the national identity of peoples, as they understand it today, is central in the North Caucasus. It is not by chance that the Adyghes make attempts to revive pagan (and in fact create neo-pagan) cults with a national deity.
Another new reality is political Islam. Shamil’s imamate was certainly a political, public entity, and this gives grounds for many to see it as own national sign of ‘correct political Islam.’ However, the cause and purpose of Imam Shamil was not the spread of Islam by force, but the desire to create a supra-tribal all-Caucasian statehood in which Islam would play an integrating role, uniting many small tribes into a single state. Moreover, this state wasbased on the Sufi model of relations murshid murid, and not on the idea of an international caliphate. The goal was the state and protection against the threat of losing own identity, and Islam was the means of creating this state.
The goal of Imam Shamil’s war was not the imposition of Islam by force among the Gentiles, while the goal of ‘political Islam’ was the imposition of international Islam by force, and the difference between different currents was only in the degree of rigidity and speed of this imposition.
Political Islam is an attack on Dagestan in 1999, an attempt to declare theocracy in the Chechen Republic, various terrorist acts in Ingushetia, Kabardino-Balkaria and other places.
Today, ‘political Islam’ is the main ideological problem in all regions of the North Caucasus, especially among the youth.