Мухаммед Амин Садреддин Ширвани и моральная философия Məhəmməd Əmin Sədrəddin Şirvani (v. 1036/1627) və əxlaq fəlsəfəsi Mohammed Amin Sadraddin Shirvani and his moral philosophy
Аннотация
Философская мысль Азербайджана, возникшая на основе восточной философии, должна оцениваться как продолжение этой философии. Здесь, говоря Азербайджан, я имею в виду не только территорию, как отметил известный философ Сеид Хусейин Насар, границы которой в своё время были установлены Российской империей, и большая часть которой после поражения русских в XIX веке была под господством Ирана, но и территорию, которая в то же время простиралась с севера до юга этого региона, а оттуда до границ Ирака и Турции,
8и географию азербайджанской культуры. Существование высоких цивилизаций на этой территории и в географии культуры с Средневековья создало благоприятные условия для формирования и развития философского мировоззрения, являющегося основой культуры. В этом смысле не случайно, что на этих землях жили и созидали такие гениальные философы как Бахманьяр, Эйеальгузат Гамедани, Шихабаддин Сухраверди Магтул, Насираддин Туси, Сираджаддин Урмави, Акмаладдин Нахчывани и др.. Эти гениальные азербайджанские мыслители внесли большой вклад в исламскую цивилизацию своими ценными произведениями в области философии, социальных, политических и естественных наук. Они являются важными философами, которых необходимо исследовать с точки зрения формирования восточной философии, и в особенности исламской философии, и процесса формирования и развития в Азербайджане философской мысли со времён Средневековья. Следует особо отметить, что эти философы, являющиеся важными представителями Восточного перипатетического наследия, наряду с тем, что продолжали перипатетическое наследие, продолжающегося со времён Аристотеля, при надобности своим своеобразным стилем философского подхода служили развитию философии ислама в немного отличающемся направлении. Одним из таких мыслителей является Мухаммед Амин Садраддин Ширвани один из основных представителей культурного наследия Азербайджана.
8 См. Сеид Гусейин Наср, “Azərbaycan məktəbi və onun islam fəlsəfəsi ənənəsi ilə əlaqəsi”, İbnül-Ərəbi və Klassik Azərbaycan Ədəbiyyatı (konfrans materialları məcmuəsi), Баку: Национальная Академия Наук Азербайджана 2010, стр. 122-123.
Все это свидетельствует о том, что, несмотря на то, что Азербайджанская Республика, наследница Азербайджанской Демократической Республики, основанной в 1918 году на Востоке как первое демократическое государство, является молодым государством, исторические корни её культурного наследия на самом деле уходят в более далёкие времена.
В настоящее время, когда процесс глобализации с научно-техническим прогрессом получает все более широкий размах, крайне важно, чтобы каждая нация и народ, сохраняя свое существование, прежде всего признали себя с национальных, культурных и исторических аспектов. В этом смысле на каждого молодого человека и ученого азербайджанского народа, обладающего глубокими историко-культурными корнями, ложится такая важная обязанность, как выявление и изучение произведений мыслителей, являющихся главными представителями культурного наследия Азербайджана, их доведение до народа и даже мира, короче говоря, защита культурного наследия Азербайджана. Статья «Мухаммед Амин Садраддин Ширвани (ум. в 1036/1627) и философия морали”, подготовленная нами является произведением именно такого осознания обязанности.
Основной целью исследования является выявление фактов о жизни и научных заслугах почти неисследованного в нашей стране Мухаммеда Амина Ширвани, превращение его морального мышления в объект обсуждения в контексте основных проблем этики.
Статья содержит три основных тезиса:
1) Мухаммед Амин Ширвани это мыслитель, известный своим научным подходом и заслугами не только в Кавказском регионе, но и в пределах Османской империи.
2) Его нравственное мышление имеет следы греческой философии морали античного периода, средневековой философии исламской морали, особенно нравственной философии Насирадддина Туси, который ещё больше систематизировал в Исламском мышлении философию в этом направлении.
3) С традицией, происходящей от Аристотеля и Фараби, в философии Мухаммеда Амина Ширвани политика становится объектом обсуждения как проблема философии морали.
8и географию азербайджанской культуры. Существование высоких цивилизаций на этой территории и в географии культуры с Средневековья создало благоприятные условия для формирования и развития философского мировоззрения, являющегося основой культуры. В этом смысле не случайно, что на этих землях жили и созидали такие гениальные философы как Бахманьяр, Эйеальгузат Гамедани, Шихабаддин Сухраверди Магтул, Насираддин Туси, Сираджаддин Урмави, Акмаладдин Нахчывани и др.. Эти гениальные азербайджанские мыслители внесли большой вклад в исламскую цивилизацию своими ценными произведениями в области философии, социальных, политических и естественных наук. Они являются важными философами, которых необходимо исследовать с точки зрения формирования восточной философии, и в особенности исламской философии, и процесса формирования и развития в Азербайджане философской мысли со времён Средневековья. Следует особо отметить, что эти философы, являющиеся важными представителями Восточного перипатетического наследия, наряду с тем, что продолжали перипатетическое наследие, продолжающегося со времён Аристотеля, при надобности своим своеобразным стилем философского подхода служили развитию философии ислама в немного отличающемся направлении. Одним из таких мыслителей является Мухаммед Амин Садраддин Ширвани один из основных представителей культурного наследия Азербайджана.
8 См. Сеид Гусейин Наср, “Azərbaycan məktəbi və onun islam fəlsəfəsi ənənəsi ilə əlaqəsi”, İbnül-Ərəbi və Klassik Azərbaycan Ədəbiyyatı (konfrans materialları məcmuəsi), Баку: Национальная Академия Наук Азербайджана 2010, стр. 122-123.
Все это свидетельствует о том, что, несмотря на то, что Азербайджанская Республика, наследница Азербайджанской Демократической Республики, основанной в 1918 году на Востоке как первое демократическое государство, является молодым государством, исторические корни её культурного наследия на самом деле уходят в более далёкие времена.
В настоящее время, когда процесс глобализации с научно-техническим прогрессом получает все более широкий размах, крайне важно, чтобы каждая нация и народ, сохраняя свое существование, прежде всего признали себя с национальных, культурных и исторических аспектов. В этом смысле на каждого молодого человека и ученого азербайджанского народа, обладающего глубокими историко-культурными корнями, ложится такая важная обязанность, как выявление и изучение произведений мыслителей, являющихся главными представителями культурного наследия Азербайджана, их доведение до народа и даже мира, короче говоря, защита культурного наследия Азербайджана. Статья «Мухаммед Амин Садраддин Ширвани (ум. в 1036/1627) и философия морали”, подготовленная нами является произведением именно такого осознания обязанности.
Основной целью исследования является выявление фактов о жизни и научных заслугах почти неисследованного в нашей стране Мухаммеда Амина Ширвани, превращение его морального мышления в объект обсуждения в контексте основных проблем этики.
Статья содержит три основных тезиса:
1) Мухаммед Амин Ширвани это мыслитель, известный своим научным подходом и заслугами не только в Кавказском регионе, но и в пределах Османской империи.
2) Его нравственное мышление имеет следы греческой философии морали античного периода, средневековой философии исламской морали, особенно нравственной философии Насирадддина Туси, который ещё больше систематизировал в Исламском мышлении философию в этом направлении.
3) С традицией, происходящей от Аристотеля и Фараби, в философии Мухаммеда Амина Ширвани политика становится объектом обсуждения как проблема философии морали.
Şərq fəlsəfəsi əsasında meydana gələn Azərbaycan fəlsəfi fikri bu fəlsəfənin davamı kimi qiymətləndirilməlidir. Burada Azərbaycan dedikdə, məşhur filosof Seyyid Hüseyn Nasrın da qeyd etdiyi kimi, təkcə vaxtilə Rusiya İmperiyası tərəfindən sərhədləri çəkilən, XIX əsrdə rusların məğlubiyyətindən sonra İran tərəfindən böyük bir hissəsi üzərində hökmranlıq edilən əraziləri deyil, eyni zamanda, bu bölgənin şimalından-cənubuna, oradan da İraq və Türkiyə sərhədlərinə qədər uzanan ərazini
7 və Azərbaycan mədəniyyət çoğrafiyasını nəzərdə tuturam. Bu ərazidə və mədəniyyət coğrafiyasında Orta əsrlərdən etibarən, yüksək sivilizasiyaların mövcud olması mədəniyyətin əsası olan fəlsəfi dünyagörüşün təşəkkülü və inkişafı üçün də əlverişli şərait yaratmışdır. Bu mənada, Bəhmənyar, Eynəlqüzat Həmədani, Şihabəddin Sührəverdi Məqtul, Nəsrəddin Tusi, Siracəddin Ürməvi, Əkmələddin Naxçıvani və başqa dahi filosofların bu torpaqlarda yaşayıb-yaratmaları təsadüfi deyildir. Bu dahi azərbaycanlı mütəfəkkirlər fəlsəfi, ictimai-siyasi və təbiət elmləri sahəsində qələmə aldıqları qiymətli əsərləri ilə İslam sivilizasiyasına böyük töhfələr vermişlər. Onlar Şərq fəlsəfəsinin, xüsusilə də İslam fəlsəfəsinin təşəkkülü, fəlsəfi fikrin Orta əsrlərdən etibarən, Azərbaycanda formalaşma və inkişaf prosesi baxımından tədqiq edilməsi zəruri olan mühüm filosoflardır. Şərq peripatetik irsinin mühüm simaları olan bu filosofların Aristoteldən başlayaraq, peripatetik irsi davam etdirməklə yanaşı, yeri gəldikcə, özlərinə məxsus fəlsəfi yanaşma tərzləri ilə İslam fəlsəfəsinin təşəkkülü istiqamətdə onun zənginləşməsinə xidmət etdikləri xüsusilə qeyd olunmalıdır. Belə mütəfəkkirlərdən biri də Azərbaycan mədəni irsinin əsas nümayəndələrindən olan Məhəmməd Əmin Sədrəddin Şirvanidir.
Bütün bunlar 1918-ci ildə Şərqdə ilk demokratik dövlət olaraq qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi Azərbaycan Respublikasının gənc dövlət olmasına baxmayaraq, onun mədəni irsinin tarixi köklərinin, əslində, çox əvvələ gedib-çıxdığını göstərir.
Bu gün qloballaşma prosesinin elmi-texniki tərəqqi ilə getdikcə geniş vüsət aldığı bir dövrdə, hər bir millətin və xalqın öz mövcudluğunu qoruyaraq, bu
7 Bax. Seyyid Hüseyin Nasr, “Azərbaycan məktəbi və onun islam fəlsəfəsi ənənəsi ilə əlaqəsi”, İbnül-Ərəbi və Klassik Azərbaycan Ədəbiyyatı (konfrans materialları məcmuəsi), Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 2010, s. 122-123.prosesdə iştirak etməsi üçün hər şeydən əvvəl özünü milli, mədəni və tarixi aspektlərdən tanıması olduqca vacibdir. Bu mənada, dərin tarixi-mədəni köklərə malik olan Azərbaycan xalqının hər bir gənc fərdinin və aliminin üzərinə mədəni irsimizin əsas nümayəndələri olan mütəfəkkirlərin əsərlərini gün üzünə çıxararaq onları tədqiq etmək, xalqa və hətta dünyaya çatdırmaq, qısası, Azərbaycan mədəni irsinə sahib çıxmaq kimi mühüm bir vəzifə düşür. “Məhəmməd Əmin Sədrəddin Şirvani (v.1036/1627) və əxlaq fəlsəfəsi” adlı hazırlamış olduğumuz məqalə də məhz belə bir vəzifə şüurunun əsəridir.
Tədqiqatın əsas məqsədi ölkəmizdə, demək olar ki, çox da araşdırılmayan Məhəmməd Əmin Şirvaninin həyat və elmi xidmətləri haqqında həqiqətləri gün üzünə çıxarmaq, onun əxlaq düşüncəsini etikanın əsas problemləri müstəvisində müzakirə obyektinə çevirməkdir.
Məqalə üç əsas tezisi ehtiva edir:
1) Məhəmməd Əmin Şirvanin, sadəcə, Qafqaz bölgəsində deyil, eyni zamanda, Osmanlı hüdudlarında da öz elmi yanaşma və xidmətləri ilə tanınan bir mütəfəkkirdir.
2) Onun əxlaq düşüncəsi Antik dövr yunan əxlaq fəlsəfəsi, Orta əsr İslam əxlaq fəlsəfəsi, xüsusilə də bu istiqamətdəki fəlsəfəni islam düşüncəsində daha da sistemli hala gətirən Nəsirəddin Tusinin əxlaq fəlsəfəsinin izlərini daşıyır.
3) Aristotel və Fərabidən gələn bir ənənə ilə Məhəmməd Əmin Şirvaninin fəlsəfəsində də siyasət əxlaq fəlsəfəsinin bir problemi kimi müzakirə obyektinə çevrilir.
7 və Azərbaycan mədəniyyət çoğrafiyasını nəzərdə tuturam. Bu ərazidə və mədəniyyət coğrafiyasında Orta əsrlərdən etibarən, yüksək sivilizasiyaların mövcud olması mədəniyyətin əsası olan fəlsəfi dünyagörüşün təşəkkülü və inkişafı üçün də əlverişli şərait yaratmışdır. Bu mənada, Bəhmənyar, Eynəlqüzat Həmədani, Şihabəddin Sührəverdi Məqtul, Nəsrəddin Tusi, Siracəddin Ürməvi, Əkmələddin Naxçıvani və başqa dahi filosofların bu torpaqlarda yaşayıb-yaratmaları təsadüfi deyildir. Bu dahi azərbaycanlı mütəfəkkirlər fəlsəfi, ictimai-siyasi və təbiət elmləri sahəsində qələmə aldıqları qiymətli əsərləri ilə İslam sivilizasiyasına böyük töhfələr vermişlər. Onlar Şərq fəlsəfəsinin, xüsusilə də İslam fəlsəfəsinin təşəkkülü, fəlsəfi fikrin Orta əsrlərdən etibarən, Azərbaycanda formalaşma və inkişaf prosesi baxımından tədqiq edilməsi zəruri olan mühüm filosoflardır. Şərq peripatetik irsinin mühüm simaları olan bu filosofların Aristoteldən başlayaraq, peripatetik irsi davam etdirməklə yanaşı, yeri gəldikcə, özlərinə məxsus fəlsəfi yanaşma tərzləri ilə İslam fəlsəfəsinin təşəkkülü istiqamətdə onun zənginləşməsinə xidmət etdikləri xüsusilə qeyd olunmalıdır. Belə mütəfəkkirlərdən biri də Azərbaycan mədəni irsinin əsas nümayəndələrindən olan Məhəmməd Əmin Sədrəddin Şirvanidir.
Bütün bunlar 1918-ci ildə Şərqdə ilk demokratik dövlət olaraq qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi Azərbaycan Respublikasının gənc dövlət olmasına baxmayaraq, onun mədəni irsinin tarixi köklərinin, əslində, çox əvvələ gedib-çıxdığını göstərir.
Bu gün qloballaşma prosesinin elmi-texniki tərəqqi ilə getdikcə geniş vüsət aldığı bir dövrdə, hər bir millətin və xalqın öz mövcudluğunu qoruyaraq, bu
7 Bax. Seyyid Hüseyin Nasr, “Azərbaycan məktəbi və onun islam fəlsəfəsi ənənəsi ilə əlaqəsi”, İbnül-Ərəbi və Klassik Azərbaycan Ədəbiyyatı (konfrans materialları məcmuəsi), Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 2010, s. 122-123.prosesdə iştirak etməsi üçün hər şeydən əvvəl özünü milli, mədəni və tarixi aspektlərdən tanıması olduqca vacibdir. Bu mənada, dərin tarixi-mədəni köklərə malik olan Azərbaycan xalqının hər bir gənc fərdinin və aliminin üzərinə mədəni irsimizin əsas nümayəndələri olan mütəfəkkirlərin əsərlərini gün üzünə çıxararaq onları tədqiq etmək, xalqa və hətta dünyaya çatdırmaq, qısası, Azərbaycan mədəni irsinə sahib çıxmaq kimi mühüm bir vəzifə düşür. “Məhəmməd Əmin Sədrəddin Şirvani (v.1036/1627) və əxlaq fəlsəfəsi” adlı hazırlamış olduğumuz məqalə də məhz belə bir vəzifə şüurunun əsəridir.
Tədqiqatın əsas məqsədi ölkəmizdə, demək olar ki, çox da araşdırılmayan Məhəmməd Əmin Şirvaninin həyat və elmi xidmətləri haqqında həqiqətləri gün üzünə çıxarmaq, onun əxlaq düşüncəsini etikanın əsas problemləri müstəvisində müzakirə obyektinə çevirməkdir.
Məqalə üç əsas tezisi ehtiva edir:
1) Məhəmməd Əmin Şirvanin, sadəcə, Qafqaz bölgəsində deyil, eyni zamanda, Osmanlı hüdudlarında da öz elmi yanaşma və xidmətləri ilə tanınan bir mütəfəkkirdir.
2) Onun əxlaq düşüncəsi Antik dövr yunan əxlaq fəlsəfəsi, Orta əsr İslam əxlaq fəlsəfəsi, xüsusilə də bu istiqamətdəki fəlsəfəni islam düşüncəsində daha da sistemli hala gətirən Nəsirəddin Tusinin əxlaq fəlsəfəsinin izlərini daşıyır.
3) Aristotel və Fərabidən gələn bir ənənə ilə Məhəmməd Əmin Şirvaninin fəlsəfəsində də siyasət əxlaq fəlsəfəsinin bir problemi kimi müzakirə obyektinə çevrilir.
The philosophical idea of Azerbaijan that emerged on the basis of the Eastern philosophy should be regarded as the continuation of this philosophy. Here, when mentioning Azerbaijan I mean not only the area the borders for which were once established by the Russian Empire and a large part of which was ruled by Iran after the defeat of the Russians in the nineteenth century as noted by the famous philosopher Sayyid Hussein Nasr, but also the area which stretched from the north to the south of this region
9 and from there to the borders of Iraq and Turkey. The existence of high civilizations in this geography from the Middle Ages created favorable conditions for the formation and development of the philosophical outlook which constituted the basis of civilization. In this sense, it is no coincidence that great philosophers like Bakhmanyar, Eynalgudat Hamadany, Shihabaddin Sukhravardi Maktul, Nasraddin Tusi, Sirajaddin Urmavi, Akmaladdin Nakhchivany and others lived and created in this geography. These genius Azerbaijani thinkers made great contributions to Islamic civilization with their valuable works in the sphere of philosophy, sociology, politics and natural sciences. They are important philosophers that have to be studied from the aspect of the Eastern philosophy, particularly the formation of Islamic philosophy and process of formation and development of philosophical thought in Azerbaijan from the Middle Ages. It should be particularly noted that these philosophers, who were the most important representatives of the Eastern peripatetic heritage, not only continued to develop the peripatetic heritage which continued from the times of Aristotle but also developed Islamic philosophy in some different direction with their own philosophical approaches. One of such thinkers was Mohammed Amin Sadraddin Shirvani, one of the main representatives of Azerbaijan cultural heritage.
All of these points show us that despite the fact that the Republic of Azerbaijan, the successor of the Azerbaijan Democratic Republic, which was
9 See. Sayyid Hussein Nasr, “Azərbaycan məktəbi və onun islam fəlsəfəsi ənənəsi ilə əlaqəsi”, İbnül-Ərəbi və Klassik Azərbaycan Ədəbiyyatı (konfrans materialları məcmuəsi), Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 2010, p. 122-123. founded as the first democratic state in the East in 1918, is a young state, historical roots of its cultural heritage have actually gone much farther.
At present, when globalization is gradually getting a wide scope with the scientific technical progress, it is crucial for every nation to recognize itself from a national, cultural and historical aspect in order to be able to participate in this process by protecting its existence.
In this sense, it is duty on every young person and scientist of the Azerbaijani people, having profound historical and cultural roots, to reveal and to study the works of the main thinkers of the cultural heritage of Azerbaijan and to bring them to public knowledge and even to the world, in a word, to protect the cultural heritage of Azerbaijan. The article “Mohammed Amin Sadraddin Shirvani (d.1036 / 1627) and His Moral Philosophy” prepared by us is a result of the duty consciousness.
The main purpose of the research is to recveal the facts about the Mohammed Amin Shirvani’s biography and his scientific services, which has not been studied a lot in our country, to make his ethical thought a subject of discussion in the context of the main ethical problems.
The article contains three main thesis:
1) Mohammed Amin Shirvani is a thinker who is known not only in the
Caucasus, but also in the Ottoman borders with his scientific approach and services.
2) His moral thought has traces of Ancient Greek moral philosophy, the medieval Islamic moral philosophy, especially traces of the moral philosophy of Nasiruddin Tusi who made the philosophy in this direction even more systematic in Islamic thought.
3) With the tradition coming from Aristotle and Farabi, Mohammad Amin Shirvani’s philosophy makes politics a subject of discussion as a problem of ethics.
9 and from there to the borders of Iraq and Turkey. The existence of high civilizations in this geography from the Middle Ages created favorable conditions for the formation and development of the philosophical outlook which constituted the basis of civilization. In this sense, it is no coincidence that great philosophers like Bakhmanyar, Eynalgudat Hamadany, Shihabaddin Sukhravardi Maktul, Nasraddin Tusi, Sirajaddin Urmavi, Akmaladdin Nakhchivany and others lived and created in this geography. These genius Azerbaijani thinkers made great contributions to Islamic civilization with their valuable works in the sphere of philosophy, sociology, politics and natural sciences. They are important philosophers that have to be studied from the aspect of the Eastern philosophy, particularly the formation of Islamic philosophy and process of formation and development of philosophical thought in Azerbaijan from the Middle Ages. It should be particularly noted that these philosophers, who were the most important representatives of the Eastern peripatetic heritage, not only continued to develop the peripatetic heritage which continued from the times of Aristotle but also developed Islamic philosophy in some different direction with their own philosophical approaches. One of such thinkers was Mohammed Amin Sadraddin Shirvani, one of the main representatives of Azerbaijan cultural heritage.
All of these points show us that despite the fact that the Republic of Azerbaijan, the successor of the Azerbaijan Democratic Republic, which was
9 See. Sayyid Hussein Nasr, “Azərbaycan məktəbi və onun islam fəlsəfəsi ənənəsi ilə əlaqəsi”, İbnül-Ərəbi və Klassik Azərbaycan Ədəbiyyatı (konfrans materialları məcmuəsi), Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 2010, p. 122-123. founded as the first democratic state in the East in 1918, is a young state, historical roots of its cultural heritage have actually gone much farther.
At present, when globalization is gradually getting a wide scope with the scientific technical progress, it is crucial for every nation to recognize itself from a national, cultural and historical aspect in order to be able to participate in this process by protecting its existence.
In this sense, it is duty on every young person and scientist of the Azerbaijani people, having profound historical and cultural roots, to reveal and to study the works of the main thinkers of the cultural heritage of Azerbaijan and to bring them to public knowledge and even to the world, in a word, to protect the cultural heritage of Azerbaijan. The article “Mohammed Amin Sadraddin Shirvani (d.1036 / 1627) and His Moral Philosophy” prepared by us is a result of the duty consciousness.
The main purpose of the research is to recveal the facts about the Mohammed Amin Shirvani’s biography and his scientific services, which has not been studied a lot in our country, to make his ethical thought a subject of discussion in the context of the main ethical problems.
The article contains three main thesis:
1) Mohammed Amin Shirvani is a thinker who is known not only in the
Caucasus, but also in the Ottoman borders with his scientific approach and services.
2) His moral thought has traces of Ancient Greek moral philosophy, the medieval Islamic moral philosophy, especially traces of the moral philosophy of Nasiruddin Tusi who made the philosophy in this direction even more systematic in Islamic thought.
3) With the tradition coming from Aristotle and Farabi, Mohammad Amin Shirvani’s philosophy makes politics a subject of discussion as a problem of ethics.