Protestan diplomasisi’nin Kafkasya sahnesinden bir kesit: 1919-1920, Türkiye-Azerbaycan gizli antlaşmaları hakkındaki iddialar üzerine A fragment from the Caucasus scene of the protestant diplomacy: on the assertions about 1919-1920 Turkey-Azerbaijan private treaties Часть протестантской дипломатии на кавказской арене: 1919-1920, утверждения о тайных соглашениях между Турцией и Азербайджаном Protestan diplomasisi’nin Kafkasya sahnesinden bir kesit: 1919-1920, Türkiye-Azerbaycan gizli antlaşmaları hakkındaki iddialar üzerine
Xülasə
19. yüzyıldan 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar uzanan zaman dilimi boyunca misyoner örgütlerin Amerikan dış politikasını etkilemek için yürüttükleri faaliyetler, “protestan diplomasisi” adıyla anılmaktadır. Protestan diplomasisinin tarihi açısından, I. Dünya Savaşı’nı takiben Kafkasya ve Anadolu’da Ermeniler lehine yürütülen faaliyetler özel bir öneme sahiptir. Misyoner örgütlenmeler, muhtelif etki ve baskı araçlarına başvurarak ABD’de kamuoyunu ve devlet elitlerini yakın doğuda geniş bir manda yönetimi kurmak için iknaya çalışmışlardır. Kullandıkları yöntemler arasında, bölge hakkındaki bilgi akışının yönlendirilmesi de yer almaktadır. Tebliğimizde inceleyeceğimiz “Türkiye-Azerbaycan gizli antlaşmaları” meselesi, İngiliz, Rus ve bölgede yayınlanan misyoner basın organları tarafından gündeme getirilmiş, ABD’nin manda yönetimi için kaynak ayırmasını isteyen İngiltere’nin diplomatik iletişim kanalları da kullanılarak Washington’a duyurulmuştur. Türkiye ve Azerbaycan arasında 29 Ekim 1919 ve 28 Nisan 1920 tarihlerinde Ermenileri tehdit eden iki antlaşmanın yapıldığı iddiası, ABD’deki manda tartışmalarını misyoner örgütlerin beklentileri lehine etkileme potansiyeline sahipti. Söz konusu gizli antlaşma iddialarının ilki hakkındaki tartışmalar, o dönemde İngiltere’nin tepkileri sebebiyle ciddi bir diplomatik gerilim sebebi olmuştur. Ancak, varlığı tartışmalı bu antlaşmanın tam metni hakkında Türk kaynaklarında bilgiye rastlanmamaktadır. İkinci gizli antlaşma iddiası açısından da durum aynıdır. Gizli antlaşma iddialarının ele alındığı çalışmalarda ise mesele yalnızca İngiltere üzerinden değerlendirilmekte, protestan diplomasisi ve ABD’ye bakan yüzü üzerinde durulmamaktadır. Bu sebeple tebliğimizde, söz konusu antlaşmalara ait oldukları iddia edilen, ABD Dışişleri arşivlerindeki metinler özel tarihi bağlamlarına da işaret edilerek tanıtılacaktır. Antlaşma metinlerinden ilki, Cevat (Çobanlı) Paşa ve General Nerimov’un imzalarını taşımakta ve 13 maddeden oluşmaktadır. Kazım Karabekir ve Ali Ağa Şelinski arasında imzalandığı iddia edilen ikinci antlaşma metninde ise 16 madde yer almaktadır.
Activities carried out by missionary organizations to influence the American foreign policy during the period from the 19th century to the first quarter of the 20th century are called the Protestant Diplomacy. In the history of the Protestant Diplomacy, the activities carried out in favor of Armenians in the Caucasus and Anatolia after World War I are of particular importance. Missionary organizations have tried to persuade the public and state elites in the United States to establish a large mandate administration in the Near East by resorting to various instruments of influence and oppression. The methods they use also include directing the flow of information about the region. The issue of Turkey-Azerbaijan Private Treaties that we will examine in our paper was raised by the British, Russian and regional missionary media and was announced to Washington by also using UK’s diplomatic communication channels requesting for the US to allocate resources for the mandate administration. The assertion stating that two treaties threatening the Armenians were concluded between Turkey and Azerbaijan on October 29, 1919 and April 28, 1920 had the potential to influence the debates on mandates in US in favor of the expectations of the missionary organizations. The debates on the first one of the assertions about the discussed secret treaties was a cause of serious diplomatic tension due to UK’s reactions at that time. However, there is no information in Turkish sources about the full text of this treaty of which existence is disputable. The same is also case for the assertion about the second secret treaty. And in the studies dealing with the assertions about the secret treaties, this issue is only considered in terms of UK, and the Protestant Diplomacy and its face looking at US are neglected. Therefore, we will present the texts available at the archives of US Department of Foreign Affairs, which are asserted to belong to the treaties concerned, by also pointing out their special historical contexts in our paper. The first among the treaty texts includes the signatures of Javat (Chobanli) Pasha and General Narimanov and consists of 13 articles. And the text of the second treaty which is asserted to be signed between Kazim Karabekir and Ali Aga Shelinski consists of 16 articles.
Вся деятельность, которую миссионерские организации проводили в течение всего периода с 19-го века до первой четверти 20-го века, чтобы повлиять на американскую внешнюю политику, называется “протестантской дипломатией”. С точки зрения истории протестантской дипломатии, деятельность, проводимая в пользу армян на Кавказе и Анатолии после Первой мировой войны имеет особое значение. Миссионерские организации, прибегая к различным средствам воздействия и давления, стремились убедить общественность и государственные элиты в США создать на Ближнем Востоке широкое мандатное правление. Среди методов, которые они использовали, включали в себя также направление потока информации о регионе. Вопрос “Тайных турецко-азербайджанских соглашений”, который мы будем рассматривать в нашей статье, был поднят английскими, российскими и миссионерскими пресс-органами, распространяющимися в регионе, и об этом было объявлено Вашингтону, используя дипломатические каналы связи Великобритании, которая хотела, чтобы США выделяли ресурсы для мандатного правления. Утверждение, что 29 октября 1919-го года и 28 апреля 1920-го года было заключено два соглашения, которые угрожали армянам, имели потенциал повлиять на дебаты в США о мандате в пользу ожиданий миссионерских организаций. Дебаты о первом утверждении о тайном соглашении стали причиной серьезной дипломатической напряжённости из-за реакций Великобритании в то время. Но в турецких источниках не встречается информация о полном тексте этого договора, существование которого сомнительно. С точки зрения утверждения о втором тайном соглашении ситуация та же. А в исследованиях, в которых обсуждаются утверждения о тайном соглашении, вопрос рассматривается только основываясь на Великобританию, а стороны, связанные с протестантской дипломатией и США, не проясняются. По этой причине в нашем исследовании тексты в архивах иностранных дел США, которые, как утверждается, относятся к этим соглашениям, также будут представлены в соответствии с конкретными историческими контекстами. На первом из текстов соглашений есть подписи Джавата (Чобанлы) Паши и Генерала Неримова и состоит из 13 пунктов. В тексте второго соглашения, которое, как утверждается, было подписано Казимом Карабекиром и Али Ага Шелинским, содержится 16 статей.