Материалы

Религиозная терпимость в средневековом Азербайджане в трудах европейских миссионеров Orta əsrlərdə Azərbaycanda dini dözümlülük Avropa missionerlərinin əsərlərində Medieval Azerbaijani religious tolerance in the works of European missionaries

Севиндж Меликзаде старший научный сотрудник Института Истории НАНА Автор

Аннотация

Несмотря на то, что после арабской оккупации население приняло новую религию Ислам, в Азербайджане сохранялась вера и в другие религиозные убеждения. В частности, отношение к христианам, являющимся Людьми Писания, не было негативным. В первые годы церковные земли даже были освобождены от налогов. Но подушный налог, налагаемый на церковь и немусульман в последующие периоды, определил религиозную политику арабского вторжения. Большая часть населения Азербайджана приняла ислам. В независимых государствах, возникших в результате ослабления Халифата, ислам был принят в качестве государственной религии. С появлением в классическом средневековье азербайджанских империй, охватывающих Иран и другие соседние территории, религиозный фактор стал играть важную роль в государственной политике. В 16 веке религиозному фактору способствовало создание Азербайджанского государства Сефевидов, одной из великих империй Востока. Тем не менее, на территории Азербайджанского государства Сефевидов, охватывающего большую территорию, проживали люди различных религиозных убеждений, среди них особого внимания заслуживают последователи христианства. На основании исследований мы можем отметить, что христиане, являющиеся Людьми Писания, не подвергались в этот период преследованиям, как раз наоборот, они удостаивались определенных привилегий. Как общий итог крестовых походов, поражение христианского мира в них изменило суть восточной религиозной политики христиан. Теперь монархи европейских стран во главе с Папой Римским, начали защищать единоверцев и распространять свои верования мирным путем. Естественно, католическая
церковь была в первых рядах этих сил. Папа, который наказывал своих последователей самыми жестокими методами, стал покровителем христиан в мусульманских странах. Создавая различные католические миссионерские организации, церковь отправляла их в мусульманские страны с определенными заданиями. В последний период средневековья одним из сильнейших государств Востока было Азербайджанское государство Сефевидов. В то время было пять миссионерских организаций, отправленных Папой Римским на Восток с различными миссиями: августинцы, иезуиты, доминиканцы, францисканцы и кармелиты. Представители этих организаций встречались с правителями Сефевидов, доставляли шаху письма Папы и других европейских правителей и привозили с собой в Европу новости из политической сферы того времени. Хотя, прежде всего им было поручено распространять свою религию, поняв, что это нелегко будет сделать, они пытались получить привилегии над христианами, проживающими на территории империи. Со времен шаха Аббаса I кармелиты, которые начали свою деятельность на территории государства Сефевидов, пытались католицировать здесь григорианских армян. В своих донесениях миссионеры указывали, что считали государство Сефевидов более терпимым даже в сравнении с Османской империей. Шах Аббас I даже позволял им вешать колокол в своих церквях. Кармелиты отмечали, что отношение к христианам было особенно положительным во времена шаха Сефи I. В эпоху афшаров отношение к христианам также оставалось толерантным.
Ərəb işğalından sonra əhalinin yeni din olan – İslam dinini qəbul etməsinə baxmayaraq, Azərbaycanda başqa etiqadlara da inam qalmaqda idi. Xüsusən, kitab əhli sayılan xristianlara münasibət mənfi deyildi. İlk dövrlərdə kilsə torpaqları vergilərdən də azad edilmişdi. Sonrakı dövrlərdə kilsə və qeyri-müsəlmanlar üzərinə qoyulan can vergisi ərəb istilasının dini siyasətini müəyyənləşdirdi. Azərbaycan əhalisinin böyük hissəsi İslamı qəbul etdi. Xilafətin zəifləməsi nəticəsində yaranan müstəqil dövlətlərdə İslam dini dövlət dini kimi qəbul edildi. Klassik orta əsrlərdə İran və digər qonşu əraziləri əhatə edən Azərbaycan imperiyalarının yaranması ilə din amili dövlət siyasətində mühüm rol oynamağa başladı. XVI əsrdə Şərqin böyük imperiyalarından olan Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması ilə dini amil önə çəkildi. Lakin buna baxmayaraq, geniş əraziyə malik Azərbaycan Səfəvi dövlətinin ərazisində müxtəlif dini inanclara malik əhali yaşayırdı ki, bunlardan diqqət mərkəzində olanı xristian təbəələr idi. Araşdırmalara əsasən qeyd edə bilərik ki, bu dönəmdə kitab əhli olan xristianlar təqib olunmamış, hətta müəyən imtiyazlar əldə etmişlər. Xaç yürüşlərinin ümumi nəticəsi olaraq, Xristian dünyasınn bu yürüşlərdən məğlub çıxması xristianların Şərq dini siyasətinin mahiyyətini dəyişdirdi. Artıq Roma Papası başda olmaqla, Avropa monarxları dinc yolla öz dindaşlarını qorumağa və məzhəblərini yaymağa başladılar. Təbii ki, bu qüvvələrin başında Katolik Kilsə dururdu. Öz təbəələrini ən qəddar üsullarla cəzalandıran papa müsəlman ölkələrindəki xristianların himayədarına çevrilmişdi. Kilsə müxtəlif katolik missioner təşkilatlar yaradaraq, müəyyən tapşırıqlarla müsəlman dövlətlərinə göndərilirdilər. Orta əsrlərin son dövründə Şərqin ən güclü dövlətlərindən biri də Azərbaycan Səfəvi Dövləti idi. Həmin dönəmdə papalıq tərəfindən müxtəlif missiyalarla Şərqə göndərilən missioner təşkilatların sayı beş idi – avqustinlər, yezuitlər, dominikanlar, fransiskanlar və karmelitlər. Bu təşkilatların nümayəndələri Səfəvi şahları ilə görüşür, papa və digər Avropa hökmdarlarının məktublarını şaha çatdırır, dövrün siyasi hadisələrini isə Avropaya nəql edirdilər. İlk öncə öz dinlərini yaymağa təlimatlandırılsalar da, bunun çətin olduğunu görərək, yalnız imperiya ərazisində yaşayan xristianlar üzərində imtiyaz almağa çalışdırdılar. Şah I Abbasın dövründən etibarən, Səfəvi ərazisində fəaliyyətə başlayan Karmelitlər buradakı qriqorian ermənilərini katolikləşdirməyə çalı-
şırdılar. Öz məlumatlarında missionerlər Səfəvi Dövlətini, hətta Osmanlı ilə müqayisədə daha tolerant hesab edirdilər. Hətta Şah I Abbas onlara kilsələrindən zəng belə asmağa icazə vermişdi. Karmelitlər, xüsusən Şah I Səfinin dövründə xristianlara qarşı münasibətin müsbət olduğunu qeyd etmişdilər. Əfşarlar dönəmində də xristianlara tolerant münasibət qalmaqda idi.
Although Islam was accepted by the local population after the Arab invasion, faith in other religious beliefs remained in Azerbaijan. In particular, the attitude towards Christians, who were People of the Book, was not negative. In the early years, the church lands were even exempt from taxes. Later, the head tax imposed on the Church and non-Muslims in subsequent periods defined the religious policy of the Arab invasion. Most of the population of Azerbaijan has converted to Islam. The independent states that emerged from the weakeningof the Caliphate, accepted Islam as the state religion. With the emergence of the Azerbaijani empires in the Middle Ages, covering Iran and other neighboring territories, the religious factor started to play an important role in the state policy. The establishment of the Azerbaijani State of Safavids, one of the great empires of the East, contributed to the religious factor in the 16th century. Nevertheless, people of different religious beliefs lived on the territory of the Azerbaijani State of Safavids, covering a large territory; the adherents of Christianity deserve special attention among them. Based on the research, we can note that Christians, being People of the Book, were not persecuted during this period, on the contrary, they received certain privileges. The defeat of the Christian world, as a result of the Crusades, changed the essence of the Eastern religious policy of Christians. Now the European monarchs, led by the Pope, started to defend their adherents and spread their beliefs peacefully. Naturally, the Catholic Church was in the forefront of these forces. The Pope, who punished his followers in the cruellest way, became the patron of Christians in the Muslim countries. Creating various Catholic missions, the Church sent them to the Muslim countries with certain tasks. Azerbaijani state of Safavids was one of the strongest States of the East in the last period of the middle ages. At that time there were five missions sent by the Pope to the East with various tasks: Augustinians, Jesuits, Dominicans, Franciscans and Carmelites. Representatives of these organizations met with the Safavid rulers, delivered letters of the Pope and other European rulers to the Shah, and brought to Europe political news of the time. Although, above all, they were instructed to spread their religion, realizing that it would not be easy to do, they tried to get privileges over Christians living on the territory of the Empire. Since the time of Shah Abbas, the First, the Carmelites, who started their activity on the territory of the Safavid Empire, tried to convert residing here Gregorian Armenians to Catholicism. In their reports, the missionaries pointed out that Safavid Empire seemed to be more tolerant even in comparison with the Ottoman Empire. Shah Abbas the First even allowed them to hang the bell in their churches. Carmelites noted that the attitude towards Christians was especially positive in the time of Shah Safi the First. In the Afsharid era, the attitude towards Christians also remained tolerant.