Təsəvvüf tariximizdə tolerantlıq və multikultural dəyərlər Tolerance and multiculturalism values in our tasawwuf history Толерантность и мультикультуральные ценности в истории теософии
Xülasə
Azərbaycan tarixi multikulturalizm və İslam həmrəyliyi dəyərlərinin zənginliyi ilə nəzərə çarpır. O cümlədən, xalqımızın mütəfəkkirləri, ədib və sufiləri də fərqli din, məzhəb və mədəniyyətlərə özlərinin tolerant münasibətilə dövrün ictimai-fəlsəfi məktəbləri içində özünəməxsus yer tutur. Dini radikalizmlə mübarizədə, həmçinin multikulturalizmin, İslam həmrəyliyinin təbliğində Azərbaycan mütəfəkkirlərinin əsərləri böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu istiqamətdə Orta əsrlər Azərbaycan ədiblərinin, sufilərinin əsərlərinin tədqiqi günümüzün multikulturalizm, tolerantlıq, İslam həmrəyliyi ideyaları baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Belə sufi mütəfəkkirlərə nümunə olaraq, Nizamini, Nəsimini, Xətaini, Füzulini, Seyid Yəhya Bakuvini, Nigarini və başqalarını göstərə bilərik.
Azərbaycan ədəbiyyatının şah əsərlərini yaradan Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun” və “Xosrov və Şirin” poemaları təsəvvüf baxımından da önəmlidir. Nizami bütün yaradıcılığında, xüsusilə “Leyli və Məcnun” poemasında ilahi eşqi tərənnüm edir. Orta əsrlərdə dini radikalizmə qarşı insan və vicdan azadlığını təbliğ edən Nəsimidə də ilahi eşq əsasdır və o, öz əsərlərində şəriətin dar hüdudlarını qırıb, kamil insanda ilahi təzahürünü görür. Dahi Füzulidə biz sufi fəlsəfəsinin əsası olan kamil insanın səcdəgah olması ideyasını görürük. Öz müasirləri tərəfindən piri-türk adlanan Ərdəbil şeyxi Şeyx Səfiəddin isə övliyaların Haqqın təzahürü olduğunu yazırdı. Eyni ideyaları Səfəvilərin qurucusu Şah İsmayıl Xətainin yaradıcılığında da görürük. Seyid Yəhya Bakuvi və Seyid Nigaridə ilahi eşqlə yanaşı, İslam həmrəyliyinin əsasları vardır, məzhəblərüstü İslam ideyası təbliğ edilir. Orta əsrlərin bu humanist ənənəsi XIX-XX əsrlərdə də davam edir. Seyid Əzim Şirvani və Mirməhəmmədkərim əl-Bakuvinin yaradıcılığı İslam qardaşlığı ideyası ilə yanaşı, təsəvvüf baxımından da zəngindir.
Azərbaycan ədibləri, sufi mütəfəkkirləri qonşu erməni və gürcü xalqlarının yaradıcılığına güclü təsir göstərmişlər. Şota Rustavelidə və erməni hərfləri ilə türkcə yazan Sayat Nova və digər erməni mütəfəkkirlərində bunun izlərini görürük. Azərbaycan mütəfəkkirlərinin əsərləri orta əsrlərdə gürcü və erməni dillərinə də tərcümə edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən 2016-cı ilin “Multikulturalizm İli”, 2017-ci ilin “İslam Həmrəyliyi İli”, 2019-cu ilin “Nəsimi İli” elan edilməsi gənc alimlərin qarşısında bu istiqamətdə yeni vəzifələr qoyur.
Gənc nəslin dini baxımdan maariflənməsi, multikultural ideyalar, İslam həmrəyliyi və tolerantlığın möhkəmlənməsi baxımından bu əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan ədəbiyyatının şah əsərlərini yaradan Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun” və “Xosrov və Şirin” poemaları təsəvvüf baxımından da önəmlidir. Nizami bütün yaradıcılığında, xüsusilə “Leyli və Məcnun” poemasında ilahi eşqi tərənnüm edir. Orta əsrlərdə dini radikalizmə qarşı insan və vicdan azadlığını təbliğ edən Nəsimidə də ilahi eşq əsasdır və o, öz əsərlərində şəriətin dar hüdudlarını qırıb, kamil insanda ilahi təzahürünü görür. Dahi Füzulidə biz sufi fəlsəfəsinin əsası olan kamil insanın səcdəgah olması ideyasını görürük. Öz müasirləri tərəfindən piri-türk adlanan Ərdəbil şeyxi Şeyx Səfiəddin isə övliyaların Haqqın təzahürü olduğunu yazırdı. Eyni ideyaları Səfəvilərin qurucusu Şah İsmayıl Xətainin yaradıcılığında da görürük. Seyid Yəhya Bakuvi və Seyid Nigaridə ilahi eşqlə yanaşı, İslam həmrəyliyinin əsasları vardır, məzhəblərüstü İslam ideyası təbliğ edilir. Orta əsrlərin bu humanist ənənəsi XIX-XX əsrlərdə də davam edir. Seyid Əzim Şirvani və Mirməhəmmədkərim əl-Bakuvinin yaradıcılığı İslam qardaşlığı ideyası ilə yanaşı, təsəvvüf baxımından da zəngindir.
Azərbaycan ədibləri, sufi mütəfəkkirləri qonşu erməni və gürcü xalqlarının yaradıcılığına güclü təsir göstərmişlər. Şota Rustavelidə və erməni hərfləri ilə türkcə yazan Sayat Nova və digər erməni mütəfəkkirlərində bunun izlərini görürük. Azərbaycan mütəfəkkirlərinin əsərləri orta əsrlərdə gürcü və erməni dillərinə də tərcümə edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən 2016-cı ilin “Multikulturalizm İli”, 2017-ci ilin “İslam Həmrəyliyi İli”, 2019-cu ilin “Nəsimi İli” elan edilməsi gənc alimlərin qarşısında bu istiqamətdə yeni vəzifələr qoyur.
Gənc nəslin dini baxımdan maariflənməsi, multikultural ideyalar, İslam həmrəyliyi və tolerantlığın möhkəmlənməsi baxımından bu əhəmiyyətlidir.
The history of Azerbaijan is remarkable with its richness of multiculturalism and Islamic solidarity values. The Azerbaijani thinkers and writers also hold a special place in the social and philosophical schools of their period for their tolerant attitude to different religions, sects and cultures. The works of Azerbaijani thinkers in the combat against religious radicalism as well as the promotion of multiculturalism and Islamic solidarity ideas are of great importance. The study of medieval Azerbaijani writers and sufis is of particular importance today from the aspect of multiculturalism, tolerance and Islamic solidarity ideas. These include thinkers such as Nizami, Nasimi, Khatai, Fuzuli, Seyyid Yahya Bakuvi, Nigarini and others.
Leyli and Majnun and Khosrow and Shirin by Nizami Ganjavi, who created masterpieces in Azerbaijani literature, are of particular importance from the aspect of tasawwuf. Nizami praises the divine love in all his works,especially in the poem Leyli and Majnun. Nasimi, who promotes human freedom and conscience against religious radicalism in the Middle Ages, praises divine love and sees the reflection of God in a perfect human being. In Fuzuli, we see the idea of worshipping to an ideal person as a basis of sufism philosophy. Safiaddin, Sheikh of Ardabil, who were called as Piri-Turk by his contemporaries, wrote that the saints were the reflectons of the truth. The same ideas are observed in the work of Shah Ismail Khatai, the founder of Safavids. In Seyid Yahya Bakuvi and Seyid Nigar’s works, Islamic solidarity ideas are reflected along with divine love. This humanist tradition of the Middle Ages continues in the 19th and 20th centuries. The creativity of Seyid Azim Shirvani and Mirmahammadkarim al-Bakuvi is rich from the aspect of sufism as well as the idea of Islamic brotherhood.
Azerbaijani writers and sufi thinkers had a strong influence on the creativity of neighboring Armenian and Georgian peoples. We see traces of this in Sayat Nova’s works who wrote with Armenian alphabet in Turkish language, Shota Rustaveli and other Armenian authors. Works of Azerbaijani thinkers have been translated into the Georgian and Armenian languages in the Middle Ages.
The proclamation of 2016 as the Year of Multiculturalism by President Ilham Aliyev, 2017 as the Year of Islamic Solidarity and 2019 as the Year of Nasimi also put new tasks ahead of young scholars. It is of great importance from the aspect of educating younger generation with religious, multicultural, solidarity and tolerance ideas.
Leyli and Majnun and Khosrow and Shirin by Nizami Ganjavi, who created masterpieces in Azerbaijani literature, are of particular importance from the aspect of tasawwuf. Nizami praises the divine love in all his works,especially in the poem Leyli and Majnun. Nasimi, who promotes human freedom and conscience against religious radicalism in the Middle Ages, praises divine love and sees the reflection of God in a perfect human being. In Fuzuli, we see the idea of worshipping to an ideal person as a basis of sufism philosophy. Safiaddin, Sheikh of Ardabil, who were called as Piri-Turk by his contemporaries, wrote that the saints were the reflectons of the truth. The same ideas are observed in the work of Shah Ismail Khatai, the founder of Safavids. In Seyid Yahya Bakuvi and Seyid Nigar’s works, Islamic solidarity ideas are reflected along with divine love. This humanist tradition of the Middle Ages continues in the 19th and 20th centuries. The creativity of Seyid Azim Shirvani and Mirmahammadkarim al-Bakuvi is rich from the aspect of sufism as well as the idea of Islamic brotherhood.
Azerbaijani writers and sufi thinkers had a strong influence on the creativity of neighboring Armenian and Georgian peoples. We see traces of this in Sayat Nova’s works who wrote with Armenian alphabet in Turkish language, Shota Rustaveli and other Armenian authors. Works of Azerbaijani thinkers have been translated into the Georgian and Armenian languages in the Middle Ages.
The proclamation of 2016 as the Year of Multiculturalism by President Ilham Aliyev, 2017 as the Year of Islamic Solidarity and 2019 as the Year of Nasimi also put new tasks ahead of young scholars. It is of great importance from the aspect of educating younger generation with religious, multicultural, solidarity and tolerance ideas.
История Азербайджана отличается мультикультурализмом и богатством ценностей исламской солидарности. В том числе мыслители, писатели и суфии нашего народа своим толерантным отношением к различным религиям, религиозным течениям и культурам занимают достойное место среди общественно-философских школ настоящего периода. Произведения Азербайджанских мыслителей имеют большое значение в борьбе с религиозным радикализмом и в продвижении мультикультурализма и исламской солидарности. В этом направлении исследование произведений азербайджанских писателей, суфиев средних веков представляет особое значение с точки зрения идеи сегодняшнего мультикультурализма, толерантности и исламской солидарности. Так, в качестве примера софистским мыслителям можно привести Низами, Насими, Хатаи, Физули, Сеид Яхья Бакуви, Нигяри и др.
Поэмы «Лейли и Меджнун» и «Хосров и Ширин» Низами Гянджеви, создавшего шедевры азербайджанской литературы, также являются важными с точки зрения теософии. Во всем своем творчестве, в частности, в поэме «Лейли и Меджнун» Низами воспевает божественную любовь. У Насими, пропагандирующего свободу человека и свободу совести против религиозного радикализма в средние века, тоже божественная любовь является важной. В своих произведениях, сломив узкие рамки шариата, он видит божественное проявление в разумном человеке. У великого Физули мы видим идею божественности разумного человека, являющуюся основой софийской философии. Ардебильский шейх Шейх Сафиаддин, названный своими современниками Пири-тюрк, писал, что авлия являются проявлением Истины. Те же идеи мы видим и в творчестве созидателя Сефевидов Шаха Исмаила Хатаи. У Сеида Яхьи Бакуви и Сеида Нигяри
наряду с божественной любовью имеются основы исламской солидарности, пропагандируется надмазхабная исламская идея. Эта гуманистическая традиция средних веков продолжается и в XIX-XX веках. Творчество Сеид Азима Ширвани и Мирмагомедкерима аль-Бакуви наряду с идеями исламского братства также богато с точки зрения теософии.
Азербайджанские писатели, софийские мыслители оказали сильное влияние и на творчество соседних армянского и грузинского народов. Мы видим следы этого у Шоты Руставели и Саята Новы, который писал по-турецки армянскими буквами, а также у других армянских мыслителей. В средние века произведения азербайджанских мыслителей также были переведены на грузинский и армянский языки.
Объявление Президентом Азербайджанской Республики Ильхамом Алиевым 2016 года «годом Мультикультурализма», 2017 года «годом Исламской солидарности» и 2019 года «годом Насими» также ставит новые задачи перед молодыми учеными в этом направлении. Просвещение молодого поколения с религиозной точки зрения, мультикультуральные идеи важны с точки зрения укрепления исламской солидарности и толерантности.
Поэмы «Лейли и Меджнун» и «Хосров и Ширин» Низами Гянджеви, создавшего шедевры азербайджанской литературы, также являются важными с точки зрения теософии. Во всем своем творчестве, в частности, в поэме «Лейли и Меджнун» Низами воспевает божественную любовь. У Насими, пропагандирующего свободу человека и свободу совести против религиозного радикализма в средние века, тоже божественная любовь является важной. В своих произведениях, сломив узкие рамки шариата, он видит божественное проявление в разумном человеке. У великого Физули мы видим идею божественности разумного человека, являющуюся основой софийской философии. Ардебильский шейх Шейх Сафиаддин, названный своими современниками Пири-тюрк, писал, что авлия являются проявлением Истины. Те же идеи мы видим и в творчестве созидателя Сефевидов Шаха Исмаила Хатаи. У Сеида Яхьи Бакуви и Сеида Нигяри
наряду с божественной любовью имеются основы исламской солидарности, пропагандируется надмазхабная исламская идея. Эта гуманистическая традиция средних веков продолжается и в XIX-XX веках. Творчество Сеид Азима Ширвани и Мирмагомедкерима аль-Бакуви наряду с идеями исламского братства также богато с точки зрения теософии.
Азербайджанские писатели, софийские мыслители оказали сильное влияние и на творчество соседних армянского и грузинского народов. Мы видим следы этого у Шоты Руставели и Саята Новы, который писал по-турецки армянскими буквами, а также у других армянских мыслителей. В средние века произведения азербайджанских мыслителей также были переведены на грузинский и армянский языки.
Объявление Президентом Азербайджанской Республики Ильхамом Алиевым 2016 года «годом Мультикультурализма», 2017 года «годом Исламской солидарности» и 2019 года «годом Насими» также ставит новые задачи перед молодыми учеными в этом направлении. Просвещение молодого поколения с религиозной точки зрения, мультикультуральные идеи важны с точки зрения укрепления исламской солидарности и толерантности.