Şirvani məktəbinə xas yazı mədəniyyəti Writing culture of Shirvani school Культура письма присущая Ширванской школе
Xülasə
Türk-İslam mədəniyyətinin elmi-dini qaynaqlarının zənginliyinə rəğmən, tədqiqi vacib olan dövr və bölgələr hələ xeyli çoxdur. XIX əsrdə bugünkü Şimal-Qərbi Azərbaycan hüquq (fiqh), məntiq, təsəvvüf, dil və xüsusilə də xəttatlıq sahəsində yaşanan çox canlı bir dövrün ədəbi əsərləri ilə zəngindir. İsmayıl Siracəddin Şirvani (v.1848) ilə bölgəyə yayılan və bir məktəbə çevrilən sufitəməlli maarifçilik hərəkatı, eyni zamanda, bölgəyə xas yazı mədəniyyəti də meydana gətirə bildi. Bu yazı nümunələrini o dövrün əsərləri olan kitablarda, məscid, xanəgah, bulaqların daş kitabələri və qəbir daşlarında müşahidə etmək mümkündür. Onlar hələ də tarixə canlı şahidlik edən mədəni miras abidələridir. Bir hissəsi itmə təhlükəsi daşıyan və ya aşınmağa başlamış bu miras sırf Car-Balakən bölgəsinə məxsusdur.
Azərbaycanın qeyd edilən bu bölgəsində əlyazma əsərlərində və daş kitabələrdə əksər hallarda nəsx xəttindən istifadə edilmişdir. Ancaq həqiqət budur ki, bölgədə istifadə edilən nəsx xəttinin özünəxas üslubu və bəzi xüsusiyyətləri vardır.
Məlumdur ki, nəsx xəttinin bir neçə növü vardır; nəstəliq, hicaz nəsxi, nəsx əl-fəzah, nəsxül-hədis, İrani nəsx (neyrizi-nəsxi), Osman nəsxi (yaquti və ya türk nəsxi), Bağdad nəsxi (ərəb nəsxi). Bunun digər bir nümunəsi məhz Car-Tala bölgəsinə aid Zaqatala inzibati ərazisi olan Talanın adı ilə məşhurlaşmış “Tala nəsxi”dir. Bölgədə nəsxin məhz bu xüsusi növünə üstünlük verilmişdir. Çünki burada həmin yazı özünəməxsus bəzi xüsusiyyətləri ilə seçilmiş, ətraf bölgələrdə olmamaqla yanaşı, Dağıstan kimi qonşu bölgələrdə “Talanın incisi” olaraq adlandırılmış və bu yazı növünə mədhiyyələr qoşmuşlar. Nəsxin digər növlərinin əksinə, bu yazı üslubu bəzi özünəməxsus əlamətləri ilə seçilir.
Bu yazı növü ilə bölgədə tanınan ən məşhur xəttat Talalı Molla Məhəmməddir. Onun adı katibi olduğu yazmalarda Molla Məhəmməd ibn Səfər ibn Abbas ət-Talali, yaxud Məhəmməd ibn Səfər ət-Talali kimi qeyd edilmişdir. Onu da qeyd edək ki, həm xəttat, həm nəqqaş, həm də həkkak məharəti olanlarla çox nadir hallarda rastlaşılırdı ki, Molla Məhəmməd də məhz belə bir peşəkar idi. Mədrəsə kitablarının, alimlərin xüsusi ədəbiyyatının köçürülməsində, eyni zamanda, məscid və minbər yazılarında onun xəttatlıq və nəqqaşlıq nümunələrinə və bununla bağlı xüsusi qeydlərinə rast gəlmək mümkündür. O, təkcə Car nahiyəsində deyil, Dağıstanda da xəttinin gözəlliyi ilə tanınmış biri idi.
Qeyd edək ki, bölgədə bu xətti ustalıqla istifadə edən başqa xəttatlar da mövcuddur. Rəsul ibn Mahmud İlisuvi, Hacı Bayraməli Qımıri, Güllüklü Usta Murtaza Əli, Şeyx Məhəmməd İlisuvi və başqa xəttatlarla yanaşı, məhz talalı xəttatlar – Ramazan ibn Mehdi ət-Talali, Məhəmməd ibn İsmayıl ibn Yusif ət-Talali, Hacı İskəndər ət-Talali və Molla Məhəmməd ibn Səfər ibn Abbas ət-Talali, Əbu İshaq İsmayəl ət-Talali və Talalı Şaban Əfəndi məhz bu yazı nümunəsi ilə tarixdə iz qoyub getmiş sənət əhlidir.
Azərbaycanın qeyd edilən bu bölgəsində əlyazma əsərlərində və daş kitabələrdə əksər hallarda nəsx xəttindən istifadə edilmişdir. Ancaq həqiqət budur ki, bölgədə istifadə edilən nəsx xəttinin özünəxas üslubu və bəzi xüsusiyyətləri vardır.
Məlumdur ki, nəsx xəttinin bir neçə növü vardır; nəstəliq, hicaz nəsxi, nəsx əl-fəzah, nəsxül-hədis, İrani nəsx (neyrizi-nəsxi), Osman nəsxi (yaquti və ya türk nəsxi), Bağdad nəsxi (ərəb nəsxi). Bunun digər bir nümunəsi məhz Car-Tala bölgəsinə aid Zaqatala inzibati ərazisi olan Talanın adı ilə məşhurlaşmış “Tala nəsxi”dir. Bölgədə nəsxin məhz bu xüsusi növünə üstünlük verilmişdir. Çünki burada həmin yazı özünəməxsus bəzi xüsusiyyətləri ilə seçilmiş, ətraf bölgələrdə olmamaqla yanaşı, Dağıstan kimi qonşu bölgələrdə “Talanın incisi” olaraq adlandırılmış və bu yazı növünə mədhiyyələr qoşmuşlar. Nəsxin digər növlərinin əksinə, bu yazı üslubu bəzi özünəməxsus əlamətləri ilə seçilir.
Bu yazı növü ilə bölgədə tanınan ən məşhur xəttat Talalı Molla Məhəmməddir. Onun adı katibi olduğu yazmalarda Molla Məhəmməd ibn Səfər ibn Abbas ət-Talali, yaxud Məhəmməd ibn Səfər ət-Talali kimi qeyd edilmişdir. Onu da qeyd edək ki, həm xəttat, həm nəqqaş, həm də həkkak məharəti olanlarla çox nadir hallarda rastlaşılırdı ki, Molla Məhəmməd də məhz belə bir peşəkar idi. Mədrəsə kitablarının, alimlərin xüsusi ədəbiyyatının köçürülməsində, eyni zamanda, məscid və minbər yazılarında onun xəttatlıq və nəqqaşlıq nümunələrinə və bununla bağlı xüsusi qeydlərinə rast gəlmək mümkündür. O, təkcə Car nahiyəsində deyil, Dağıstanda da xəttinin gözəlliyi ilə tanınmış biri idi.
Qeyd edək ki, bölgədə bu xətti ustalıqla istifadə edən başqa xəttatlar da mövcuddur. Rəsul ibn Mahmud İlisuvi, Hacı Bayraməli Qımıri, Güllüklü Usta Murtaza Əli, Şeyx Məhəmməd İlisuvi və başqa xəttatlarla yanaşı, məhz talalı xəttatlar – Ramazan ibn Mehdi ət-Talali, Məhəmməd ibn İsmayıl ibn Yusif ət-Talali, Hacı İskəndər ət-Talali və Molla Məhəmməd ibn Səfər ibn Abbas ət-Talali, Əbu İshaq İsmayəl ət-Talali və Talalı Şaban Əfəndi məhz bu yazı nümunəsi ilə tarixdə iz qoyub getmiş sənət əhlidir.
Despite the excessive number of scientific and religious sources of the Turkic-Islamic culture, there are still many regions and periods important for the study. In the 19th century, in a fairly lively period of history, along with works in the field of law (fiqh), logic, Sufism, language, and especially calligraphy, north-western Azerbaijan was also richly represented in literary works. Ismail Siraj-ad-Din Shirvani, in turn, succeeded in shaping the culture of writing characteristic of this region for the education movement that has a Sufi beginning and is widespread in the region. Examples of such a letter are the works of that period, mosques, living quarters, stone inscriptions on the sources, as well as gravestones. They are still monuments of heritage, which appear as witnesses of our history. Such cultural monuments, some of which are on the verge of extinction, are characteristic of the Jaro-Belokan region of Azerbaijan.
This region of Azerbaijan is characterized by the use of naskh font in manuscript books and stone inscriptions. And in reality, the naskh font is characterized by a peculiar style and certain features. It is known that there are several types of this font, in particular, Nastalik, Hijazi, NaskhAl-Phases, Naskhul-Hadith, Irani Naskh (Neyrizi-Naskhi), Ottoman Naskh (Turkic Naskh) and Baghdad Naskh (Arabic Naskh). Another example of this is the Talansky naskh, characteristic of the Jaro-Talan region, with administrative district in Zagatala. Particular attention in the region was paid to this particular naskh, since this species, distinguished by its peculiarities, acquired the name “Talan Pearl” in the nearest regions, including Dagestan, and was also subject to distribution restrictions. In contrast to other types of naskh, Talansky naskh was distinguished by its characteristic attributes.
The calligrapher, renowned for this type of naskh, was the mahal of Talan origin, Mohammed. He is noted in his manuscripts as the mullah Mohammed ibn Safar ibn Abbas al-Talali, or Mohammed ibn Safar al-Talali. It should also be noted that it is rarely possible to find both a calligrapher, the rooster crowns the pattern, engraver and Molla Muhammad was just such an expert in his work. This is evidenced by examples and special notes of calligraphy and embossing the pattern in the books of madrasas, writing off literature by scholars, at the same time inscriptions of mosques and tribunes (minbar).
Mohammed is known for the beauty of his handwriting, not only in Jar, but also in Dagestan.
It should also be noted that there are other calligraphers who use this font in their work. Along with Rasul ibn Mahmud Ilisuvi, Haji Bayramali Gimyri, Ghuklyukly Murtuza, Sheikh Mohammed Ilisuvi and others, calligraphers of Tala origin, such as Ramadan ibn Mehdi et Talaly, Mohammed ibn Ismail ibn Yusif at-Talali, Ibn Mehdi al-Talali, Mohammed ibn Ismail ibn Yushn Yshn Yushn, ibn Mehdi al-Talali, Haji Iskandar at-Talali, Mohammed ibn Safar ibn Abbas al-Talali, Abu Ishaq Ismayil at-Talali and Talali Shaban Afandi are art lovers who left their mark on history with this kind of writing.
This region of Azerbaijan is characterized by the use of naskh font in manuscript books and stone inscriptions. And in reality, the naskh font is characterized by a peculiar style and certain features. It is known that there are several types of this font, in particular, Nastalik, Hijazi, NaskhAl-Phases, Naskhul-Hadith, Irani Naskh (Neyrizi-Naskhi), Ottoman Naskh (Turkic Naskh) and Baghdad Naskh (Arabic Naskh). Another example of this is the Talansky naskh, characteristic of the Jaro-Talan region, with administrative district in Zagatala. Particular attention in the region was paid to this particular naskh, since this species, distinguished by its peculiarities, acquired the name “Talan Pearl” in the nearest regions, including Dagestan, and was also subject to distribution restrictions. In contrast to other types of naskh, Talansky naskh was distinguished by its characteristic attributes.
The calligrapher, renowned for this type of naskh, was the mahal of Talan origin, Mohammed. He is noted in his manuscripts as the mullah Mohammed ibn Safar ibn Abbas al-Talali, or Mohammed ibn Safar al-Talali. It should also be noted that it is rarely possible to find both a calligrapher, the rooster crowns the pattern, engraver and Molla Muhammad was just such an expert in his work. This is evidenced by examples and special notes of calligraphy and embossing the pattern in the books of madrasas, writing off literature by scholars, at the same time inscriptions of mosques and tribunes (minbar).
Mohammed is known for the beauty of his handwriting, not only in Jar, but also in Dagestan.
It should also be noted that there are other calligraphers who use this font in their work. Along with Rasul ibn Mahmud Ilisuvi, Haji Bayramali Gimyri, Ghuklyukly Murtuza, Sheikh Mohammed Ilisuvi and others, calligraphers of Tala origin, such as Ramadan ibn Mehdi et Talaly, Mohammed ibn Ismail ibn Yusif at-Talali, Ibn Mehdi al-Talali, Mohammed ibn Ismail ibn Yushn Yshn Yushn, ibn Mehdi al-Talali, Haji Iskandar at-Talali, Mohammed ibn Safar ibn Abbas al-Talali, Abu Ishaq Ismayil at-Talali and Talali Shaban Afandi are art lovers who left their mark on history with this kind of writing.
Несмотря на чрезмерное количество научно-религиозных источников тюркско-исламской культуры, существует еще множество регионов и периодов, важных для исследования. В XIX веке, в достаточно оживленный период истории, наряду с трудами в области права (фикх), логики, суфизма, языка, и в особенности каллиграфии, северо-западный Азербайджан был богато представлен также и литературными произведениями. Движению просвещения, имеющему суфийское начало и распространенному в данном регионе Исмаилом Сирадж-ад-Дином Ширвани (1848), в свою очередь удалось сформировать культуру письма, характерную для данного региона. Образцами такого письма являются труды того периода, мечети, жилые помещения, каменные надписи на источниках, а также могильные камни. Они по-прежнему являются памятниками наследия, которые предстают в виде свидетелей истории. Такого рода памятники культуры, некоторые из которых находятся на грани исчезновения, характерны для Джаро-Белоканского региона Азербайджана.
Для данного региона Азербайджана характерно использование в рукописных книгах и каменных надписях шрифта насх. И в действительности, шрифт насх характеризуется своеобразным стилем и некоторыми особенностями. Известно, что имеется несколько видов данного шрифта, в частности вязь Насталик, шрифт хиджази, насх аль-фазах, насхуль-хадис, насх Ирани (нейризи-насхи), Османский насх (тюркский насх) и Багдадский насх (арабский насх). Другим примером этого является именно Таланский насх, характерный для Джаро-Таланского региона с административным
округом в Закаталах. Особое внимание в регионе уделялось именно этому виду насха, так как данный вид, выделившийся своими особенностями, приобрел в ближайших регионах, в том числе и в Дагестане, название «Жемчужина Талана», а также подвергался ограничению в распространении. В противовес другим видам насха, Таланский насх выделился характерными атрибутами.
Каллиграфом, прославившимся этим видом насха, был мулла таланского происхождения Мухаммед. Он упоминается в рукописях как мулла Мухаммед ибн Сафар ибн Аббас эт-Талалы или Мухаммед ибн Сафар эт-Талалы. Необходимо также отметить, что редко можно найти одновременно каллиграфа, наносителя узоров, и гравера, а мулла Мухаммед был как раз таким специалистом. В книгах медресе, переписанной учеными литературе, а также надписях на мечетях и трибунах (минбар) можно встретить примеры его каллиграфии и чеканки и особых примечания. Мухаммед был известен красотой своего почерка не только в Джаре, но и в Дагестане.
Нужно также отметить, что имеются и другие каллиграфы, использующие в своем творчестве этот шрифт. Наряду с Расулом ибн Махмудом Илисуви, Гаджи Байрамали Гымыри, мастером Гюллюкли Муртузой, Шейхом Мухаммедом Илисуви и другими, каллиграфы таланского происхождения, такие как Рамазан ибн Мехди эт-Талалы, Мухаммед ибн Исмаил ибн Юсиф эт-Талалы, Гаджи Искандер эт-Талалы и молла Мухаммед ибн Сафар ибн Аббас эт-Талалы, Абу Исхак Исмая эт-Талалы и Талалы Шабан Афанди являются любителями творчества, оставившими свой след в истории именно этим видом письменности.
Для данного региона Азербайджана характерно использование в рукописных книгах и каменных надписях шрифта насх. И в действительности, шрифт насх характеризуется своеобразным стилем и некоторыми особенностями. Известно, что имеется несколько видов данного шрифта, в частности вязь Насталик, шрифт хиджази, насх аль-фазах, насхуль-хадис, насх Ирани (нейризи-насхи), Османский насх (тюркский насх) и Багдадский насх (арабский насх). Другим примером этого является именно Таланский насх, характерный для Джаро-Таланского региона с административным
округом в Закаталах. Особое внимание в регионе уделялось именно этому виду насха, так как данный вид, выделившийся своими особенностями, приобрел в ближайших регионах, в том числе и в Дагестане, название «Жемчужина Талана», а также подвергался ограничению в распространении. В противовес другим видам насха, Таланский насх выделился характерными атрибутами.
Каллиграфом, прославившимся этим видом насха, был мулла таланского происхождения Мухаммед. Он упоминается в рукописях как мулла Мухаммед ибн Сафар ибн Аббас эт-Талалы или Мухаммед ибн Сафар эт-Талалы. Необходимо также отметить, что редко можно найти одновременно каллиграфа, наносителя узоров, и гравера, а мулла Мухаммед был как раз таким специалистом. В книгах медресе, переписанной учеными литературе, а также надписях на мечетях и трибунах (минбар) можно встретить примеры его каллиграфии и чеканки и особых примечания. Мухаммед был известен красотой своего почерка не только в Джаре, но и в Дагестане.
Нужно также отметить, что имеются и другие каллиграфы, использующие в своем творчестве этот шрифт. Наряду с Расулом ибн Махмудом Илисуви, Гаджи Байрамали Гымыри, мастером Гюллюкли Муртузой, Шейхом Мухаммедом Илисуви и другими, каллиграфы таланского происхождения, такие как Рамазан ибн Мехди эт-Талалы, Мухаммед ибн Исмаил ибн Юсиф эт-Талалы, Гаджи Искандер эт-Талалы и молла Мухаммед ибн Сафар ибн Аббас эт-Талалы, Абу Исхак Исмая эт-Талалы и Талалы Шабан Афанди являются любителями творчества, оставившими свой след в истории именно этим видом письменности.