Azərbaycanda İslamın yayılması xüsusiyyətlərinə dair The peculiarities of the spread of Islam in Azerbaijan Об особенностях распространения Ислама в Азербайджане
Xülasə
Dini teoloji yanaşmaya görə, İlahi-Taala tərəfindən bəşər cəmiyyəti üçün göndərilən son din İslam dinidir. İslam dininə diqqət etdikdə, onun digər Tək Allaha tapınmağı təlqin edən dinlərin ən yaxşı xüsusiyyətlərini özündə cəm etdirdiyini görürük. Bu gün dini mənşəyindən asılı olmayaraq, ona obyektiv yanşan hər bir insan üçün İslam saflıq, paklıq və mənəviyyət dini kimi qəbul edilməkdədir. Bu gün Xristianlığa, Buddizmə, İudaizmə səcdə edənlərin müəyyən hissəsinin İslama üstünlük verib, könüllü şəkildə onu qəbul etməsi bu dini inamın saflığı, mənəviyyatı, insanın bəşəri bir varlıq olmasını təlqin etməsindən irəli gəlir. Heç də təsadüfi deyildir ki, qiyamət gününün yaxınlaşdığı bir zamanda, Yer üzü əhalisinin əksər hissəsinin bu dinə qail olacağı bildirilir.
Azərbaycanda İslam dininin yayıldığı dövrə və yayılması prosesinin gedişinə dair tarixşünaslıqda fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Azərbaycanda müsəlmançılığın yayılması, tarixi ədəbiyyatda bəzən İslam dininin Peyğəmbəri Məhəmməd əleyhissəlamın qanuni xəlifələrindən sayılan Əbu Bəkrin hakimiyyətdə olduğu 632-634-cü illərə şamil edilir. Bəzən isə bu tarix digər qanuni xəlifə – Ömərin ərəb-İslam dövlətini idarə etdiyi bir zamana – 639-cu ilə aid edilir. Əslində, ikinci yanaşmaya üstünlük vermək daha məntiqəuyğundur. Qanuni xəlifələr sırasında öndə dayanan Məhəmməd Peyğəmbərin silahdaşı və qayınatası olmuş Əbu Bəkrin dövründə verilən göstəriş ərəblərin yaşadıqları bütün bölgələrdə İslamıın yayılması ilə bağlı idi. Azərbaycanda isə bu dövrdə ərəblərin məskunlaşması qeyri-mümkün idi. Bu baxımdan, fikrimizcə, Azərbaycana İslam dininin saflıq və paklıq, sülh, ədalət, bolluq və firavanlıq dini kimi sirayət etməsi tarixi ikinci qanuni xəlifə Ömərin dövründən öz başlanğıcını götürür və indiki Cənubi Azərbaycandan bu istiqamətdə ilk addım atılır. Xəlifə Ömərin dövründə İslam dininin geniş yayılması haqqında xüsusi göstəriş verilir. Bununla da bu dini yayan son dərəcə cəld və çevik ərəb atlı dəstələrinin Şəqrin ən güclü imperatorluğu kimi tanınan bütpərəstlər diyarı Sasani imperatorluğu üzərinə qarşısıalınmaz hücumları başlanır.
Azərbaycanda İslam dininin yayılması prosesinin gedişi də tarixşünaslıqda maraq doğuran məsələlərdəndir. Ərəb xilafəti dövrünü özündə əks etdirən sovet dövrü tarixşünaslığında Azərbaycanda İslam dininin zorla yayılması və gec olaraq oturuşmuş bir dinə çevrilməsi göstərilir. Hətta Azərbaycan xalqınınqılınc gücünə İslama qail olduğu, X əsrə qədər bu dinin Azərbaycanda geniş yayılmadığı da tarixi gerçəkliyi saxtalaşdırmaqla təbliğ və təşviq olunurdu. İslam dini ilə bağlı dəfn adət-ənənəsinin, sənduqə, başdaşlarının, dini mərasimlərin X əsrdən etibarən yayıldığı və Azərbaycan xalqının, guya bu vaxtadək öz köhnə dini inamlarına sadiq olaraq qaldığı bildirilirdi. Siyasi müstəqillik dövrünə dair tarixi, dini teoloji araşdırmalarda bütün bu deyilənlərin həqiqət olmadığı bildirilir. Haqlı olaraq göstərilir ki, bu dövrdə Azərbaycan xalqı, türkçülük əsas olmaqla, özünün formalaşma mərhələsini başa vurmaqda idi. Azərbaycanda ərəb fəthləri dövründə əksəriyyət təşkil edən türk tayfaları isə hələ çoxdan vahid Allahı təlqin edən “tengqiri” dininə qail idi. Onların tenqiriyə – Gök tanrıya sitayiş etməsi amili isə vahid Allaha tapınmağı tələb edən İslam arasında bir ortaq məxrəcə gəlmələrinə imkan verirdi. Başqa sözlə ifadə etsək, Azərbaycanda əhalinin əksəriyyətini təşkil edən türk qövmləri heç bir müqavimət göstərmədən bu dini qəbul etmişdilər. Bununla kifayətlənməyərək özlərinə doğma bildikləri bu dinin yayılması uğrunda həvəslə, könüllü şəkildə ərəb qoşunlarının tərkibində vuruşmağa belə başlamışdılar. Azərbaycan əhalisinin ilk dövrlərdən etibarən, bu dinə könüllü şəkildə, kütləvi olaraq keçməsi həm də bir neçə əsr davam etməklə Azərbaycanı cənğ meydanına çevirmiş Sasani-Bizans müharibələrindən cana doymalarından da irəli gəlirdi. Bundan savayı, İslam dininin Azərbaycanda geniş yayılmasına yol açan digər səbəb Sasanilərin müəyyən etdiyi adambaşına olan ağır vergi əvəzinə, Ərəb-İslam dövlətinin qoyduğu verginin hər bir şəxsə deyil, icmaya aid edilməsi ilə də bağlı idi.
Azərbaycanda İslam dininin yayıldığı dövrə və yayılması prosesinin gedişinə dair tarixşünaslıqda fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Azərbaycanda müsəlmançılığın yayılması, tarixi ədəbiyyatda bəzən İslam dininin Peyğəmbəri Məhəmməd əleyhissəlamın qanuni xəlifələrindən sayılan Əbu Bəkrin hakimiyyətdə olduğu 632-634-cü illərə şamil edilir. Bəzən isə bu tarix digər qanuni xəlifə – Ömərin ərəb-İslam dövlətini idarə etdiyi bir zamana – 639-cu ilə aid edilir. Əslində, ikinci yanaşmaya üstünlük vermək daha məntiqəuyğundur. Qanuni xəlifələr sırasında öndə dayanan Məhəmməd Peyğəmbərin silahdaşı və qayınatası olmuş Əbu Bəkrin dövründə verilən göstəriş ərəblərin yaşadıqları bütün bölgələrdə İslamıın yayılması ilə bağlı idi. Azərbaycanda isə bu dövrdə ərəblərin məskunlaşması qeyri-mümkün idi. Bu baxımdan, fikrimizcə, Azərbaycana İslam dininin saflıq və paklıq, sülh, ədalət, bolluq və firavanlıq dini kimi sirayət etməsi tarixi ikinci qanuni xəlifə Ömərin dövründən öz başlanğıcını götürür və indiki Cənubi Azərbaycandan bu istiqamətdə ilk addım atılır. Xəlifə Ömərin dövründə İslam dininin geniş yayılması haqqında xüsusi göstəriş verilir. Bununla da bu dini yayan son dərəcə cəld və çevik ərəb atlı dəstələrinin Şəqrin ən güclü imperatorluğu kimi tanınan bütpərəstlər diyarı Sasani imperatorluğu üzərinə qarşısıalınmaz hücumları başlanır.
Azərbaycanda İslam dininin yayılması prosesinin gedişi də tarixşünaslıqda maraq doğuran məsələlərdəndir. Ərəb xilafəti dövrünü özündə əks etdirən sovet dövrü tarixşünaslığında Azərbaycanda İslam dininin zorla yayılması və gec olaraq oturuşmuş bir dinə çevrilməsi göstərilir. Hətta Azərbaycan xalqınınqılınc gücünə İslama qail olduğu, X əsrə qədər bu dinin Azərbaycanda geniş yayılmadığı da tarixi gerçəkliyi saxtalaşdırmaqla təbliğ və təşviq olunurdu. İslam dini ilə bağlı dəfn adət-ənənəsinin, sənduqə, başdaşlarının, dini mərasimlərin X əsrdən etibarən yayıldığı və Azərbaycan xalqının, guya bu vaxtadək öz köhnə dini inamlarına sadiq olaraq qaldığı bildirilirdi. Siyasi müstəqillik dövrünə dair tarixi, dini teoloji araşdırmalarda bütün bu deyilənlərin həqiqət olmadığı bildirilir. Haqlı olaraq göstərilir ki, bu dövrdə Azərbaycan xalqı, türkçülük əsas olmaqla, özünün formalaşma mərhələsini başa vurmaqda idi. Azərbaycanda ərəb fəthləri dövründə əksəriyyət təşkil edən türk tayfaları isə hələ çoxdan vahid Allahı təlqin edən “tengqiri” dininə qail idi. Onların tenqiriyə – Gök tanrıya sitayiş etməsi amili isə vahid Allaha tapınmağı tələb edən İslam arasında bir ortaq məxrəcə gəlmələrinə imkan verirdi. Başqa sözlə ifadə etsək, Azərbaycanda əhalinin əksəriyyətini təşkil edən türk qövmləri heç bir müqavimət göstərmədən bu dini qəbul etmişdilər. Bununla kifayətlənməyərək özlərinə doğma bildikləri bu dinin yayılması uğrunda həvəslə, könüllü şəkildə ərəb qoşunlarının tərkibində vuruşmağa belə başlamışdılar. Azərbaycan əhalisinin ilk dövrlərdən etibarən, bu dinə könüllü şəkildə, kütləvi olaraq keçməsi həm də bir neçə əsr davam etməklə Azərbaycanı cənğ meydanına çevirmiş Sasani-Bizans müharibələrindən cana doymalarından da irəli gəlirdi. Bundan savayı, İslam dininin Azərbaycanda geniş yayılmasına yol açan digər səbəb Sasanilərin müəyyən etdiyi adambaşına olan ağır vergi əvəzinə, Ərəb-İslam dövlətinin qoyduğu verginin hər bir şəxsə deyil, icmaya aid edilməsi ilə də bağlı idi.
According to the religious and theological approach, the last religion that God sent to the humanity is Islam. Paying attention to Islam, one can see that it combines the best features of religions that urge humans to believe in the existence of only one God. Today, for everyone, who assess Islam objectively regardless of their religious origin, Islam is considered a religion of purity and morality. The fact that today a certain group of people professing Christianity, Buddhism, Judaism prefers Islam, voluntarily as it instills in humans purity, spirituality and humanity. It is not accidental that close to approach of the Judgement Day most of the world’s population will practice this religion.
In the historical studies, there are disagreements concerning period and course of the process of spread of Islam in Azerbaijan. In historical literature, spread of Islam in Azerbaijan goes back to 632–634, the period of Abubakr’s rule, who is considered one of the legitimate caliphs of the Prophet Muhammad (may Allah bless him). Sometimes this date refers to 639, to the time when another legitimate Caliph Omar ruled Islamic state. In fact, it is logical to prefer the second approach, as a decree issued during Abubakr, who was comrade and father-in-law of the Prophet Muhammad (may Allah bless him) and stayed ahead in row of legitimate caliphs, was associated with spread of Islam in all Arab lands. During this period, settling of the Arabs in Azerbaijan was impossible. From this point of view, the history of the spread of Islam as a religion of purity, peace, justice, abundance and prosperity dates back to the reign of the second legitimate Caliph Omar and the first step in this direction was made in today’s South Azerbaijan, because special instructions were given on the widespread use of Islam during the reign of Caliph Omar. Thus, violent attacks of extremely fast and dexterous Arab cavalry began on the land of pagans, the Sassanid Empire, known as the most powerful empire of the East.
The process of spread of Islam in Azerbaijan is one of the issues of interest in historical studies. Historical studies of the Soviet period, reflecting the period of the Arab Caliphate, indicate that the Islamic religion in Azerbaijan was spread by force and settled on these lands late. Even the historical realities were falsified, the idea that the Azerbaijani people accepted Islam under the threat of the sword, and until the 10th century this religion was not widespread in Azerbaijan, was introduced and promoted. It was reported that the traditionsof funeral rites, sandug, tombstones, religious ceremonies associated with the Islamic religion, spread from the X century and that at this time the Azerbaijani people were still faithful to their old religious beliefs. However, historical and religious theological studies of the period of political independence argue that these statements are not true. It is rightly said that during this period the Azerbaijani people completed their stage of formation on the basis of Turkism. During the Arab conquests in Azerbaijan, the Turkic tribes, which constituted the majority of the population, still professed the so-called Tengri religion, which deified the one God. The fact that they worshiped Tengri Gektanry allowed coming to a common opinion with Islam, which required the worship of a single Allah. In other words, the Turkic tribes, which constituted the overwhelming majority of the population of Azerbaijan, adopted this religion without any resistance. Not content with this, they started to fight voluntarily and willingly as part of the Arab army in order to spread this religion, which they thought was their own. The voluntary and mass acceptance of this religion by the Azerbaijani people from the earliest times was also due to the fact that they were tired of the Sassanian and Byzantine wars, which turned Azerbaijan into a battlefield. In addition, another reason for the spread of Islam in Azerbaijan was due to the fact that instead of a heavy tax imposed by Sassanians without exception, the tax imposed by the Arab Islamic State did not apply to every individual, but to the whole community.
In the historical studies, there are disagreements concerning period and course of the process of spread of Islam in Azerbaijan. In historical literature, spread of Islam in Azerbaijan goes back to 632–634, the period of Abubakr’s rule, who is considered one of the legitimate caliphs of the Prophet Muhammad (may Allah bless him). Sometimes this date refers to 639, to the time when another legitimate Caliph Omar ruled Islamic state. In fact, it is logical to prefer the second approach, as a decree issued during Abubakr, who was comrade and father-in-law of the Prophet Muhammad (may Allah bless him) and stayed ahead in row of legitimate caliphs, was associated with spread of Islam in all Arab lands. During this period, settling of the Arabs in Azerbaijan was impossible. From this point of view, the history of the spread of Islam as a religion of purity, peace, justice, abundance and prosperity dates back to the reign of the second legitimate Caliph Omar and the first step in this direction was made in today’s South Azerbaijan, because special instructions were given on the widespread use of Islam during the reign of Caliph Omar. Thus, violent attacks of extremely fast and dexterous Arab cavalry began on the land of pagans, the Sassanid Empire, known as the most powerful empire of the East.
The process of spread of Islam in Azerbaijan is one of the issues of interest in historical studies. Historical studies of the Soviet period, reflecting the period of the Arab Caliphate, indicate that the Islamic religion in Azerbaijan was spread by force and settled on these lands late. Even the historical realities were falsified, the idea that the Azerbaijani people accepted Islam under the threat of the sword, and until the 10th century this religion was not widespread in Azerbaijan, was introduced and promoted. It was reported that the traditionsof funeral rites, sandug, tombstones, religious ceremonies associated with the Islamic religion, spread from the X century and that at this time the Azerbaijani people were still faithful to their old religious beliefs. However, historical and religious theological studies of the period of political independence argue that these statements are not true. It is rightly said that during this period the Azerbaijani people completed their stage of formation on the basis of Turkism. During the Arab conquests in Azerbaijan, the Turkic tribes, which constituted the majority of the population, still professed the so-called Tengri religion, which deified the one God. The fact that they worshiped Tengri Gektanry allowed coming to a common opinion with Islam, which required the worship of a single Allah. In other words, the Turkic tribes, which constituted the overwhelming majority of the population of Azerbaijan, adopted this religion without any resistance. Not content with this, they started to fight voluntarily and willingly as part of the Arab army in order to spread this religion, which they thought was their own. The voluntary and mass acceptance of this religion by the Azerbaijani people from the earliest times was also due to the fact that they were tired of the Sassanian and Byzantine wars, which turned Azerbaijan into a battlefield. In addition, another reason for the spread of Islam in Azerbaijan was due to the fact that instead of a heavy tax imposed by Sassanians without exception, the tax imposed by the Arab Islamic State did not apply to every individual, but to the whole community.
Согласно религиозно-теологическому подходу, последней религией, которую Бог послал человечеству является религия Ислам. Обратив внимание на исламскую религию, мы можем увидеть, что она сочетает в себе лучшие черты религий, которые призывают к поклонению единому Аллаху. Сегодня, для каждого человека, объективно относящегося к Исламу, независимо от его религиозного происхождения, Ислам считается религией чистоты и нравственности. То, что сейчас определенная группа людей, исповедующих христианство, буддизм, иудаизм предпочитает Ислам, добровольно принимает его, предполагает чистоту, духовность и человеческую природу этого религиозного верования. Не случайно, что во время приближения Судного дня большая часть населения земли будет исповедовать эту религию.
В историковедении существуют разногласия на счет периода и хода процесса распространения Ислама в Азербайджане. В исторической литературе распространение мусульманства в Азербайджане восходит к 632634 гг., периоду правления Абубакра, считающегося одним из законных халифов пророка Мухаммеда (мир ему и благословение Аллаха). Иногда эта дата относится к 639 году, ко времени, когда другой законный халиф Омар правил Исламским государством. На самом деле логично предпочесть второй подход, так как приказ, изданный во времена Абубакра, который был соратником и свекром Пророка Мухаммеда (мир ему и благословение Аллаха) и стоял впереди в ряду законных халифов, был связан с распространением Ислама на всех арабских землях. В этот период поселение арабов в Азербайджане было невозможно. С этой точки зрения, история распространения исламской религии как религии чистоты, мира, справедливости, изобилия и процветания берет свое начало с периода правления второго законного халифа Омара и первый шаг в этом направлении был сделан в сегодняшнем Южном Азербайджане, потому что во времена правления халифа Омара были даны специальные инструкции по широкому распространению Ислама. Таким образом, начинаются яростные нападения чрезвычайно быстрых и ловких арабских конных отрядов
на землю язычников, империю Сасанидов, известную как самая могущественная империя Востока.
Процесс распространения Ислама в Азербайджане является одним из вопросов, представляющих интерес в историковедении. В историковедении советского времени, отражающем период арабского халифата, указывается, что исламская религия в Азербайджане была распространена принужденно и поздно обосновалась на этих землях. Даже исторические реалии были сфальсифицированы, внедрялась и пропагандировалась идея о том, что азербайджанский народ принял Ислам под угрозой меча, и до X века эта религия не была широко распространена в Азербайджане. Сообщалось, что традиции погребальных обрядов, сандуга, надгробные камни, религиозные церемонии, связанные с исламской религией, распространились с X века и что в это время азербайджанский народ все еще был верен своим старым религиозным убеждениям. Однако исторические и религиозные богословские исследования периода политической независимости утверждают, что эти утверждения не соответствуют действительности. Правильно сказано, что в этот период азербайджанский народ завершил свой этап становления на основе тюркизма. Во время арабских завоеваний в Азербайджане тюркские племена, составляющие большинство населения, по-прежнему исповедовали так называемую религию «Тенгри», которая обожествляла единого Бога. Тот факт, что они поклонялись Тенгри – Гёк танры позволил прийти к общему мнению с Исламом, в котором требовалось поклонение единому Аллаху. Другими словами, турецкие племена, которые составляли подавляющее большинство населения Азербайджана, приняли эту религию без какого-либо сопротивления. Не довольствуясь этим, они начали добровольно охотно сражаться в составе арабской армии ради распространения этой религии, которую как они считали себе родной. Добровольное и массовое принятие азербайджанским народом этой религии с самых ранних времен также было связано с тем, что они устали от Сасанидско-Византийских войн, превративших Азербайджан в поле боя. Кроме того, другая причина распространения религии Ислам в Азербайджане была связана с тем, что вместо тяжелого налога, установленного сасанидами поголовно, налог, наложенный Арабским Исламским государством, относился не к каждому лицу, а ко всей общине.
В историковедении существуют разногласия на счет периода и хода процесса распространения Ислама в Азербайджане. В исторической литературе распространение мусульманства в Азербайджане восходит к 632634 гг., периоду правления Абубакра, считающегося одним из законных халифов пророка Мухаммеда (мир ему и благословение Аллаха). Иногда эта дата относится к 639 году, ко времени, когда другой законный халиф Омар правил Исламским государством. На самом деле логично предпочесть второй подход, так как приказ, изданный во времена Абубакра, который был соратником и свекром Пророка Мухаммеда (мир ему и благословение Аллаха) и стоял впереди в ряду законных халифов, был связан с распространением Ислама на всех арабских землях. В этот период поселение арабов в Азербайджане было невозможно. С этой точки зрения, история распространения исламской религии как религии чистоты, мира, справедливости, изобилия и процветания берет свое начало с периода правления второго законного халифа Омара и первый шаг в этом направлении был сделан в сегодняшнем Южном Азербайджане, потому что во времена правления халифа Омара были даны специальные инструкции по широкому распространению Ислама. Таким образом, начинаются яростные нападения чрезвычайно быстрых и ловких арабских конных отрядов
на землю язычников, империю Сасанидов, известную как самая могущественная империя Востока.
Процесс распространения Ислама в Азербайджане является одним из вопросов, представляющих интерес в историковедении. В историковедении советского времени, отражающем период арабского халифата, указывается, что исламская религия в Азербайджане была распространена принужденно и поздно обосновалась на этих землях. Даже исторические реалии были сфальсифицированы, внедрялась и пропагандировалась идея о том, что азербайджанский народ принял Ислам под угрозой меча, и до X века эта религия не была широко распространена в Азербайджане. Сообщалось, что традиции погребальных обрядов, сандуга, надгробные камни, религиозные церемонии, связанные с исламской религией, распространились с X века и что в это время азербайджанский народ все еще был верен своим старым религиозным убеждениям. Однако исторические и религиозные богословские исследования периода политической независимости утверждают, что эти утверждения не соответствуют действительности. Правильно сказано, что в этот период азербайджанский народ завершил свой этап становления на основе тюркизма. Во время арабских завоеваний в Азербайджане тюркские племена, составляющие большинство населения, по-прежнему исповедовали так называемую религию «Тенгри», которая обожествляла единого Бога. Тот факт, что они поклонялись Тенгри – Гёк танры позволил прийти к общему мнению с Исламом, в котором требовалось поклонение единому Аллаху. Другими словами, турецкие племена, которые составляли подавляющее большинство населения Азербайджана, приняли эту религию без какого-либо сопротивления. Не довольствуясь этим, они начали добровольно охотно сражаться в составе арабской армии ради распространения этой религии, которую как они считали себе родной. Добровольное и массовое принятие азербайджанским народом этой религии с самых ранних времен также было связано с тем, что они устали от Сасанидско-Византийских войн, превративших Азербайджан в поле боя. Кроме того, другая причина распространения религии Ислам в Азербайджане была связана с тем, что вместо тяжелого налога, установленного сасанидами поголовно, налог, наложенный Арабским Исламским государством, относился не к каждому лицу, а ко всей общине.