İslam sivilizasiyasının inkişafında Azərbaycanın rolu Role of Azerbaijan in the development of Islamic civilization Роль Азербайджана в развитии исламской цивилизации
Xülasə
İslam sivilizasiyası Orta əsrlərdə insan cəmiyyətinin mədəni inkişafına çox böyük dəyərlər töhfə vermişdir. Qədim, Orta əsr elminin, incəsənətinin zirvəsi böyük kəşflərlə nəticələnmiş, həm də müasir dövrümüzdə də davam etmişdir. Müsəlman alimləri, eləcə də mədrəsə universitetləri tərəqqi edən cəmiyyətdə elm və təhsili inkişaf etdirərək, bu sahədə Azərbaycanın da rolunu genişləndirdi. Nəsir əd-Din-Tusi, Nizami Gəncəvi, Nəsimi, Bəhməniyar, Səfiəddin Ürməvi, Əbdülqədir Marağayi, Ömər ibn Osman Kafiəddin, Mir Əli Təbrizi, Sadiq bəy Əfşar, Sultan Məhəmməd, Behzad və digər alimlər, mütəfəkkirlər, rəssamlar İslam mədəniyyəti və sivilizasiyasının inkişafında əsas rol oynamışlar.
Azərbaycanda İslam mədəniyyətinin çiçəklənməsi bir neçə dövlət – Atabaylər (1134-1225), Şirvanşahlar (III əsr – 1501) və Səfəvilər (1501-1590) arasında üç əsas mərhələdən keçir: XIII-XIV əsrlər, XV-XVI əsrlər, XII-XVI əsrlər. XII-XVI əsrlər dövrü Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişafı, şəhərlərin sosial-iqtisadi inkişafı, əl sənətləri və ticarət mərkəzləri (Bakı, Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Beyləqan, Urmiya, Marağa və s.) ilə xarakterizə olunur. Azərbaycanın çox ölkələrlə – Çin (Böyük İpək Yolu), Hindistan, Şimali Afrika, Avropada Aralıq dənizi, Ərəbistan, Şimali Avropa ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələri inkişaf edir. Təbii və sosial elmlər getdikcə təşəkkül tapır. M.Şəbüstəri, N.Tusi, M.Naxçıvani, G.Rumlu, İ.Munşi, A.Bakuvi, A.Marağayi və başqa ensiklopedik biliyə malik alimlər Şərqin, Orta əsr və renessans Avropasının elmi, fəlsəfi düşüncəsinin inkişafında görkəmli rol oynamışlar. Dövr eləcə də Azərbaycan memarlığı, həmçinin şəhərsalmanın (Şirvan, Arran və Naxçıvan məktəbləri) çiçəklənməsi ilə xarakterizə olunur. Təbriz miniatür məktəbi (S.Mühəmməd, K. Bəhzad, M.Təbrizi, nəsx xətti yaratmış Mir Əli Təbrizi, Sadiq bəy Afşar və başqaları) Şərqdəki ən məşhur dünya sənəti tarixinin gözəl səhifəsi kimi qəbul edildi. Təbriz miniatür məktəbinin bədii üslubunun formalaşması və ilkin inkişafında müxtəlif məktəblərin ənənələri bir-biri ilə əlaqəli idi: Çin, uyğur, moğol, ərəb, Mesopotamiya, Bağdad və s. Bu gün dünya mədəniyyətinin bütün nümayəndələri elm, incəsənət və İslam sivilizasiyası mədəniyyətinin bütün sahələrindən istifadə edirlər. Burada ən vacib amil onun quruluşunun Müqəddəs Kitab olan “Qurani-Kərim”ə əsaslanan klassik İslamı, eyni zamanda, birləşmiş xalqların ənənələrinin və mənəvi dəyərlərinin sintezidir. Onlar maddivə mənəvi dünya və insanlıq nümunəsinin ən yaxşı nümunələrini yaratdılar. Sonuncu və mükəmməl dinlərdən biri Müqəddəs Kitaba əsaslanan İslamdır. Bu, Məhəmməd Peyğəmbərə göndərilən əsas həyat qanunlarını əhatə edən Qurandır. Müsəlmanların Müqəddəs Kitabı olan “Qurani-Kərim” sivilizasiyanın əsas ideologiyasıdır. O, Orta əsrlərin sosial-mədəni inkişafına müsbət təsir göstərərək, bu gün də fəaliyyəti davam etdirir. Müsəlman mədəniyyəti elmin mütərəqqi inkişafına və bir çox qanunların aşkarlanmasına kömək olaraq, qədim Yunanıstan və Roma elmini və sənətini bərpa etmiş, qədim dövrlə Avropa Orta əsrlər arasında bir əlaqə yaratmışdır. Azərbaycan bu böyük sivilizasiyanın bir hissəsi olaraq, onun inkişafına mühüm töhfə vermişdir.
Azərbaycanda İslam mədəniyyətinin çiçəklənməsi bir neçə dövlət – Atabaylər (1134-1225), Şirvanşahlar (III əsr – 1501) və Səfəvilər (1501-1590) arasında üç əsas mərhələdən keçir: XIII-XIV əsrlər, XV-XVI əsrlər, XII-XVI əsrlər. XII-XVI əsrlər dövrü Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişafı, şəhərlərin sosial-iqtisadi inkişafı, əl sənətləri və ticarət mərkəzləri (Bakı, Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Beyləqan, Urmiya, Marağa və s.) ilə xarakterizə olunur. Azərbaycanın çox ölkələrlə – Çin (Böyük İpək Yolu), Hindistan, Şimali Afrika, Avropada Aralıq dənizi, Ərəbistan, Şimali Avropa ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələri inkişaf edir. Təbii və sosial elmlər getdikcə təşəkkül tapır. M.Şəbüstəri, N.Tusi, M.Naxçıvani, G.Rumlu, İ.Munşi, A.Bakuvi, A.Marağayi və başqa ensiklopedik biliyə malik alimlər Şərqin, Orta əsr və renessans Avropasının elmi, fəlsəfi düşüncəsinin inkişafında görkəmli rol oynamışlar. Dövr eləcə də Azərbaycan memarlığı, həmçinin şəhərsalmanın (Şirvan, Arran və Naxçıvan məktəbləri) çiçəklənməsi ilə xarakterizə olunur. Təbriz miniatür məktəbi (S.Mühəmməd, K. Bəhzad, M.Təbrizi, nəsx xətti yaratmış Mir Əli Təbrizi, Sadiq bəy Afşar və başqaları) Şərqdəki ən məşhur dünya sənəti tarixinin gözəl səhifəsi kimi qəbul edildi. Təbriz miniatür məktəbinin bədii üslubunun formalaşması və ilkin inkişafında müxtəlif məktəblərin ənənələri bir-biri ilə əlaqəli idi: Çin, uyğur, moğol, ərəb, Mesopotamiya, Bağdad və s. Bu gün dünya mədəniyyətinin bütün nümayəndələri elm, incəsənət və İslam sivilizasiyası mədəniyyətinin bütün sahələrindən istifadə edirlər. Burada ən vacib amil onun quruluşunun Müqəddəs Kitab olan “Qurani-Kərim”ə əsaslanan klassik İslamı, eyni zamanda, birləşmiş xalqların ənənələrinin və mənəvi dəyərlərinin sintezidir. Onlar maddivə mənəvi dünya və insanlıq nümunəsinin ən yaxşı nümunələrini yaratdılar. Sonuncu və mükəmməl dinlərdən biri Müqəddəs Kitaba əsaslanan İslamdır. Bu, Məhəmməd Peyğəmbərə göndərilən əsas həyat qanunlarını əhatə edən Qurandır. Müsəlmanların Müqəddəs Kitabı olan “Qurani-Kərim” sivilizasiyanın əsas ideologiyasıdır. O, Orta əsrlərin sosial-mədəni inkişafına müsbət təsir göstərərək, bu gün də fəaliyyəti davam etdirir. Müsəlman mədəniyyəti elmin mütərəqqi inkişafına və bir çox qanunların aşkarlanmasına kömək olaraq, qədim Yunanıstan və Roma elmini və sənətini bərpa etmiş, qədim dövrlə Avropa Orta əsrlər arasında bir əlaqə yaratmışdır. Azərbaycan bu böyük sivilizasiyanın bir hissəsi olaraq, onun inkişafına mühüm töhfə vermişdir.
The Islamic civilization has made great contributions to the cultural development of human society in the Middle Ages. The golden age of ancient and medieval science and art led not only to the greatest discoveries of the Middle Ages, but also has a continuation in our times. Muslim scholars, as well as madrasa universities, have brought science and education to the highest development level of a progressive society, and the role of Azerbaijan in this is also huge. The scholars, thinkers, artists, such as Nasir al-Din al-Tusi, Nizami Ganjavi, Nasimi, Bahmanyar, Safi al-Din al-Urmawi, Abd al-Qadir Maraghi, Omar ibn Osman Kafiaddin, Mir Ali Tabrizi, Sadiqi Beg Afshar, Sultan Muhammad, Behzad, and others played a key role in the development of Islamic culture and civilization.
The golden age of Islamic culture in Azerbaijan falls on the period between the Atabegs (Eldiguzids) State of Azerbaijan (1134-1225), the State of Shirvanshahs (3rd c.-1501) and Safavids (1501-1590), within which it passes through three major stages: 8th beginning of 13th cc., 13th 15th cc., and 15th 16th cc. The period of the 12th-16th cc. can be defined by the development of Azerbaijani statehood, socio-economic flourishing of cities, as workmanship and trade centers (Baku, Ganja, Tabriz, Nakhchivan, Beylagan, Urmia, Maragheh, etc.), having political, economic, cultural relations with many countries from China (Great Silk Road) and India to North Africa and the European Mediterranean, from Arabia to Northern Europe. Natural and social sciences developed exponentially. They granted us the encyclopaedist scholars such as M.Shabestari, N.Tusi, M.Nakhichevani, G.Rumlu, I.Munshi, A.Bakuvi, A.Maragai and others, who have played a significant role in development of scientific and philosophical thought of the East, Medieval and Renaissant Europe. The flourishing defines Azerbaijani architecture and town planning (Shirvan, Arran and Nakhchivan schools). Tabriz school of miniatures (S.Muhammad, K.Behzad, M.Tabrizi, M.Ali, who created the Naskh calligraphic hand, Sadiqi Beg Afshar and others) gains the greatest popularity in the East, as the best page in the history of global art of painting. The traditions of various schools intertwined in the formation and initial development of the artistic style of the Tabriz school of the miniatures: East Turkestan via Chinese and Uyghur artistsbrought to Tabriz by Mongolian Ilkhans and Arab-Mesopotamian painting via the Baghdad school. Today, all representatives of the world culture use the achievements of science, art and all cultural areas of the civilization of Islam, where the most important factor is having classic Islam in its fundament, based on the Holy Quran, as well as the synthesis of traditions and spiritual values of the united nations under its auspices, creating the best examples of the material and spiritual world and the example of humanism. Islam became one of the last and comprehensive religions. It was based on the holy book the Quran, containing the main life postulates sent to the earth with the aid of the Prophet Mohammed, turning into the basis of state legislation. The ideas of the Prophet Mohammed and the Holy Quran are the basic ideology of the Muslim civilization, which had a positive effect on the social and cultural development of the Middle Ages, continuing to develop even today. Muslim culture contributed to the progressive development of science and the discovery of many laws, it also revived the science and art of ancient Greece and Rome and was a link between Antiquity and the European Middle Ages. Azerbaijan was part of this great civilization as well and made a significant contribution to its development.
The golden age of Islamic culture in Azerbaijan falls on the period between the Atabegs (Eldiguzids) State of Azerbaijan (1134-1225), the State of Shirvanshahs (3rd c.-1501) and Safavids (1501-1590), within which it passes through three major stages: 8th beginning of 13th cc., 13th 15th cc., and 15th 16th cc. The period of the 12th-16th cc. can be defined by the development of Azerbaijani statehood, socio-economic flourishing of cities, as workmanship and trade centers (Baku, Ganja, Tabriz, Nakhchivan, Beylagan, Urmia, Maragheh, etc.), having political, economic, cultural relations with many countries from China (Great Silk Road) and India to North Africa and the European Mediterranean, from Arabia to Northern Europe. Natural and social sciences developed exponentially. They granted us the encyclopaedist scholars such as M.Shabestari, N.Tusi, M.Nakhichevani, G.Rumlu, I.Munshi, A.Bakuvi, A.Maragai and others, who have played a significant role in development of scientific and philosophical thought of the East, Medieval and Renaissant Europe. The flourishing defines Azerbaijani architecture and town planning (Shirvan, Arran and Nakhchivan schools). Tabriz school of miniatures (S.Muhammad, K.Behzad, M.Tabrizi, M.Ali, who created the Naskh calligraphic hand, Sadiqi Beg Afshar and others) gains the greatest popularity in the East, as the best page in the history of global art of painting. The traditions of various schools intertwined in the formation and initial development of the artistic style of the Tabriz school of the miniatures: East Turkestan via Chinese and Uyghur artistsbrought to Tabriz by Mongolian Ilkhans and Arab-Mesopotamian painting via the Baghdad school. Today, all representatives of the world culture use the achievements of science, art and all cultural areas of the civilization of Islam, where the most important factor is having classic Islam in its fundament, based on the Holy Quran, as well as the synthesis of traditions and spiritual values of the united nations under its auspices, creating the best examples of the material and spiritual world and the example of humanism. Islam became one of the last and comprehensive religions. It was based on the holy book the Quran, containing the main life postulates sent to the earth with the aid of the Prophet Mohammed, turning into the basis of state legislation. The ideas of the Prophet Mohammed and the Holy Quran are the basic ideology of the Muslim civilization, which had a positive effect on the social and cultural development of the Middle Ages, continuing to develop even today. Muslim culture contributed to the progressive development of science and the discovery of many laws, it also revived the science and art of ancient Greece and Rome and was a link between Antiquity and the European Middle Ages. Azerbaijan was part of this great civilization as well and made a significant contribution to its development.
Исламская цивилизация привнесла много нового в культурное развитие человеческого общества в эпоху Средневековья. Расцвет античной, средневековой науки, искусства привел к величайшим открытиям не только эпохи Средневековья, но и имеет продолжение в нашем современном периоде. Мусульманские ученые, а также университеты–медресе развили науку и образование до самого высокого уровня развития прогрессивного общества, и роль Азербайджана в этом также велика. Такие ученые, мыслители, деятели искусства, как Насир ад –Дин Туси, Низами Гянджеви, Насими, Бахманьяр, Сафиаддин Урмави, Абдульгадир Марагаи, Омар ибн Осман Кафиаддин, Мир Али Тебризи, Садиг бек Афшар, Султан Мухаммед, Бехзад и другие сыграли ключевую роль в развитии исламской культуры и цивилизации. Расцвет исламской культуры в Азербайджане приходится на период между азербайджанским государством Атабеков (1134-1225), государством Ширавншахов (III век-1501г.) и Сефевидов (1501-1590), в пределах которого он проходит три больших этапа: VIII-начало ХIII в., ХIII-ХIVвв. и ХV-ХVI вв. Эпоха XII-ХVI вв. характеризуется развитием азербайджанской государственности, социально-экономическим расцветом городов, как центров ремесла и торговли (города Баку, Гянджа, Тебриз, Нахчыван, Байлаган, Урмия, Марага и др.), имеющие политические, экономические, культурные отношения со многими странами от Китая (Великий шёлковый путь) и Индии до Северной Африки и европейского Средиземноморья, от Аравии до северной Европы. Бурного расцвет переживают естественные и общественные науки, давшие таких учёных-энциклопедистов, как М. Шабустари, Н. Туси, М.Нахичевани, Г. Румлу, И. Мунши, А. Бакуви, А. Марагаи и другие, сыгравшие заметную роль также в развитии научной, философской мысли Востока, средневековой и ренессансной Европы. Широкий расцвет характеризует азербайджанское зодчество, градостроительство (ширванская, аранская и нахчыванская школы), тебризская школа миниатюры (С. Мухаммед, К. Бехзад, М. Тебризи, М. Али, создавший каллиграфический почерк насхи, Садиг бек Афшар и др.) получает широчайшую известность на Востоке, как лучшая страница в истории мирового искусства живописи. В форми-
ровании и первоначальном развитии художественного стиля тебризской школы миниатюры переплелись традиции различных школ: Восточного Туркестана посредством китайских и уйгурских художников, привезённых в Тебриз монгольскими ильханами, и арабо-месопотамской живописи через багдадскую школу. Сегодня все представители мировой культуры используют достижения науки, искусства и всех отраслей культуры Исламской цивилизации, где самым важным фактором является то, что в ее фундаменте содержится классический ислам, в основе которого лежит священная книга Коран, а также синтез традиций и духовных ценностей народов, объединившихся под его эгидой, создавших лучшие образцы материального и духовного мира и примера человечности. Одной из последних и совершенных религий стал Ислам, основанный на священной книге Коране, где содержатся главные жизненные постулаты, посланные на землю посредством пророка Мухаммеда (с.а.с.), вошедшие в основу законодательства государства. Идеи пророка Мухаммеда (с.а.с.) и священной книги мусульман Корана являются базовой идеологией мусульманской цивилизации, позитивно воздействовавшей на социально-культурное развитие Средневековья, продолжая действовать и развиваться и сегодня. Мусульманская культура способствовала прогрессивному развитию науки и открытию очень многих её законов, она также возродила науку и искусство Античной Греции и Рима и явилась связующим звеном между Античностью и Европейским Средневековьем. Азербайджан был также частью этой великой цивилизации и внёс немалый вклад в его развитие.
ровании и первоначальном развитии художественного стиля тебризской школы миниатюры переплелись традиции различных школ: Восточного Туркестана посредством китайских и уйгурских художников, привезённых в Тебриз монгольскими ильханами, и арабо-месопотамской живописи через багдадскую школу. Сегодня все представители мировой культуры используют достижения науки, искусства и всех отраслей культуры Исламской цивилизации, где самым важным фактором является то, что в ее фундаменте содержится классический ислам, в основе которого лежит священная книга Коран, а также синтез традиций и духовных ценностей народов, объединившихся под его эгидой, создавших лучшие образцы материального и духовного мира и примера человечности. Одной из последних и совершенных религий стал Ислам, основанный на священной книге Коране, где содержатся главные жизненные постулаты, посланные на землю посредством пророка Мухаммеда (с.а.с.), вошедшие в основу законодательства государства. Идеи пророка Мухаммеда (с.а.с.) и священной книги мусульман Корана являются базовой идеологией мусульманской цивилизации, позитивно воздействовавшей на социально-культурное развитие Средневековья, продолжая действовать и развиваться и сегодня. Мусульманская культура способствовала прогрессивному развитию науки и открытию очень многих её законов, она также возродила науку и искусство Античной Греции и Рима и явилась связующим звеном между Античностью и Европейским Средневековьем. Азербайджан был также частью этой великой цивилизации и внёс немалый вклад в его развитие.