Azərbaycanda tolerantlıq, dini və etnik rəngarənglik keçmişdən bu günə (Şirvanşahlar Dövlətinin nümunəsində) Tolerance, religious and ethnic diversity in Azerbaijan from the past to the present (the case study of Shirvanshahs state) Толерантность, религиозное и этническое разнообразие в Азербайджане с прошлого по сегодняшний день (на примере государства Ширваншахов)
Xülasə
Azərbaycanın dövlətçilik tarixində xüsusi yer tutan Şirvanşahlar Dövlətinin (IX–XVI əsrlər) ərazisi ayrı-ayrı vaxtlarda Şərqdə Dərbənddən Kür çayı mənsəbinədək, Xəzər dənizi sahillərindən Gəncə şəhərinədək, həmçinin Şəki və Qarabağı, bəzən Beyləqanı da əhatə etmişdir. Paytaxtı Şamaxı və Bakı şəhərləri olmuşdur.
Yeddi əsr mövcud olmuş Şirvanşahlar dövlətinin banisi Heysam ibn Xalid, son hökmdarı isə Şahrux ibn Fərrux Yasar hesab edilir. Şirvanşahlar Dövlətinin varlığına Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin Şirvana yürüşləri nəticəsində son qoyulmuşdur.
Şirvanşahlar Dövləti dini-etnik müxtəlifliyi ilə də seçilmişdir. Etnik qruplar və dini icmalar arasında daim mehribanlıq, tolerantlıq, dözümlülük mövcud olmuş, milli və dini zəmində heç bir zaman qarşıdurma olmamışdır. Burada türk, Qafqaz, iranmənşəli etnoslar, musəvi, xristian, İslam dininə mənsub icmalar əsrlər boyu həmrəylik şəraitində yanaşı, birgə yaşamışlar.
Şübhə yoxdur ki, Şirvanşahlar Dövlətinin əhalisinin mütləq əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil etmişdir. Qafqazda ən qədim iki məscid bu dövlətin ərazisində tikilib. Dərbənd Cümə məscidi 734-cü ildə, Şamaxı Cümə məscidi isə 743-744-cü illərdə inşa edilmişdir. İslam dininin tam üstün mövqeyinə baxmayaraq, uzun əsrlər boyu əhali müxtəlif dini etiqadlarını, inanclarını qoruyub saxlamışdır. Şirvan əhalisinin qədim ibadətgahlardan biri olan Beşbarmaq dağındakı Xıdırzində pirinə sitayiş bu gün də davam edir.
Ayrı-ayrı heyvan, həmçinin quşların təbiət və səmavi qüvvələrin təmsilçisi olmasına, onların müqəddəsliyinə inamlarını əhali əsrlər boyu yaşatmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı tapılan Şirvanşahlar dövlətində istehsal olunmuş məişət əşyaları, qəbir daşları üzərində öküz, qoyun, ilan, əjdaha, at, qoç və digər heyvanların surətini əks etdirən elementlər aydın görünür. Qoyunbaşlı bardaqlar Şabran dulusçuluq sənətində xüsusilə geniş yayılmışdır. Qoyun rəsmləri məhsuldarlıq, dinclik rəmzi olmaqla yanaşı, rifah, xoşbəxtlik, sağlamlıq, insanları şər qüvvələrdən qoruyan güc kimi, həm də ayrı-ayrı qəbilə və tayfaların himayədarı, zoomorfik onqonu idi. Qalagah şəhəri (İsmayıllı) ərazisində üç ədəd daş qoç heykəli bu cəhətdən maraq doğurur.
Astral sitayişlər, müqəddəs ağaclara, daşa, oda sitayiş əski inamların izi olaraq bölgə əhalisinin yaddaşında və əl işlərində saxlanılmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı Şirvan ərazisində tapılmış bəzi artefaktlar atəşpərəstlik izlərinin daşıyıcısıdır; məsələn: Xaçmaz rayonundakı Salmanbulağı yaşayış yerində XV əsrə aid “Qız – Günəş” təsvirli saxsı kasadibi fraqmentləri bunun təzahürüdür.
Bölgədə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş bir çox əşyalar üzərində insan surətinin təsviri olan saxsı qablar (antropomorf) xüsusilə diqqətəlayiqdir. XIV-XVI əsrlərə aid həmin nümunələrin bir çoxu Şamaxı Diyarşünaslıq Muzeyində saxlanılır.
Qrta əsrlərdə Şirvanşahlar dövlətində İslam mədəniyyətinə aid dini tikililər – məscidlər, minarələr, mədrəsələr, xanəgahların bir qismi hazırda dövlət tərəfindən qorunur, bərpa edilir. Şərq memarlığından spesifik əlamətləri ilə fərqlənən Şamaxı, Şabran və Bakı məscidləri memarlıq tariximizin bənzərsiz nümunələridir.
Orta əsr səyyahları Şirvana gələrkən burada məscidlərlə yanaşı, xristian kilsələri, yəhudi sinaqoqlarını da görüb qələmə almışlar. Avropalı rahib Vilhelm Rubruk XIII əsrin ortalarında Xəzər sahili ərazilərində yəhudilərin də yaşadıqlarını yazmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı Şabranda VIII-XVII əsrləri əhatə edən yəhudi məhəlləsi aşkarlanmışdır. Qubadakı yəhudilər qəsəbəsi əhalisi, sinaqoqları, mədəni mərkəzləri, Ana dilində məktəbləri ilə birlikdə bu tarixin canlı şahididir.
Göründüyü kimi, Şirvanşahlar Dövlətində fərqli etnoslar, müxtəlif dinə mənsub insanlar əsrlərlə birlikdə yaşamış, maddi-mənəvi mədəniyyət nümunələri yaratmış, dillərini, dinlərini qoruyub saxlamış, yadelli işğalçılara qarşı birlikdə savaşmış, bu günə qədər də mövcudluğunu hifz etmişlər. Bu gün Azərbaycanın dünyaya örnək olan multikulturallığının, tolerantlığının qədim tarixi vardır.
Yeddi əsr mövcud olmuş Şirvanşahlar dövlətinin banisi Heysam ibn Xalid, son hökmdarı isə Şahrux ibn Fərrux Yasar hesab edilir. Şirvanşahlar Dövlətinin varlığına Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin Şirvana yürüşləri nəticəsində son qoyulmuşdur.
Şirvanşahlar Dövləti dini-etnik müxtəlifliyi ilə də seçilmişdir. Etnik qruplar və dini icmalar arasında daim mehribanlıq, tolerantlıq, dözümlülük mövcud olmuş, milli və dini zəmində heç bir zaman qarşıdurma olmamışdır. Burada türk, Qafqaz, iranmənşəli etnoslar, musəvi, xristian, İslam dininə mənsub icmalar əsrlər boyu həmrəylik şəraitində yanaşı, birgə yaşamışlar.
Şübhə yoxdur ki, Şirvanşahlar Dövlətinin əhalisinin mütləq əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil etmişdir. Qafqazda ən qədim iki məscid bu dövlətin ərazisində tikilib. Dərbənd Cümə məscidi 734-cü ildə, Şamaxı Cümə məscidi isə 743-744-cü illərdə inşa edilmişdir. İslam dininin tam üstün mövqeyinə baxmayaraq, uzun əsrlər boyu əhali müxtəlif dini etiqadlarını, inanclarını qoruyub saxlamışdır. Şirvan əhalisinin qədim ibadətgahlardan biri olan Beşbarmaq dağındakı Xıdırzində pirinə sitayiş bu gün də davam edir.
Ayrı-ayrı heyvan, həmçinin quşların təbiət və səmavi qüvvələrin təmsilçisi olmasına, onların müqəddəsliyinə inamlarını əhali əsrlər boyu yaşatmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı tapılan Şirvanşahlar dövlətində istehsal olunmuş məişət əşyaları, qəbir daşları üzərində öküz, qoyun, ilan, əjdaha, at, qoç və digər heyvanların surətini əks etdirən elementlər aydın görünür. Qoyunbaşlı bardaqlar Şabran dulusçuluq sənətində xüsusilə geniş yayılmışdır. Qoyun rəsmləri məhsuldarlıq, dinclik rəmzi olmaqla yanaşı, rifah, xoşbəxtlik, sağlamlıq, insanları şər qüvvələrdən qoruyan güc kimi, həm də ayrı-ayrı qəbilə və tayfaların himayədarı, zoomorfik onqonu idi. Qalagah şəhəri (İsmayıllı) ərazisində üç ədəd daş qoç heykəli bu cəhətdən maraq doğurur.
Astral sitayişlər, müqəddəs ağaclara, daşa, oda sitayiş əski inamların izi olaraq bölgə əhalisinin yaddaşında və əl işlərində saxlanılmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı Şirvan ərazisində tapılmış bəzi artefaktlar atəşpərəstlik izlərinin daşıyıcısıdır; məsələn: Xaçmaz rayonundakı Salmanbulağı yaşayış yerində XV əsrə aid “Qız – Günəş” təsvirli saxsı kasadibi fraqmentləri bunun təzahürüdür.
Bölgədə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş bir çox əşyalar üzərində insan surətinin təsviri olan saxsı qablar (antropomorf) xüsusilə diqqətəlayiqdir. XIV-XVI əsrlərə aid həmin nümunələrin bir çoxu Şamaxı Diyarşünaslıq Muzeyində saxlanılır.
Qrta əsrlərdə Şirvanşahlar dövlətində İslam mədəniyyətinə aid dini tikililər – məscidlər, minarələr, mədrəsələr, xanəgahların bir qismi hazırda dövlət tərəfindən qorunur, bərpa edilir. Şərq memarlığından spesifik əlamətləri ilə fərqlənən Şamaxı, Şabran və Bakı məscidləri memarlıq tariximizin bənzərsiz nümunələridir.
Orta əsr səyyahları Şirvana gələrkən burada məscidlərlə yanaşı, xristian kilsələri, yəhudi sinaqoqlarını da görüb qələmə almışlar. Avropalı rahib Vilhelm Rubruk XIII əsrin ortalarında Xəzər sahili ərazilərində yəhudilərin də yaşadıqlarını yazmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı Şabranda VIII-XVII əsrləri əhatə edən yəhudi məhəlləsi aşkarlanmışdır. Qubadakı yəhudilər qəsəbəsi əhalisi, sinaqoqları, mədəni mərkəzləri, Ana dilində məktəbləri ilə birlikdə bu tarixin canlı şahididir.
Göründüyü kimi, Şirvanşahlar Dövlətində fərqli etnoslar, müxtəlif dinə mənsub insanlar əsrlərlə birlikdə yaşamış, maddi-mənəvi mədəniyyət nümunələri yaratmış, dillərini, dinlərini qoruyub saxlamış, yadelli işğalçılara qarşı birlikdə savaşmış, bu günə qədər də mövcudluğunu hifz etmişlər. Bu gün Azərbaycanın dünyaya örnək olan multikulturallığının, tolerantlığının qədim tarixi vardır.
The territory of the Shirvanshahs state (9th-16thcenturies), which occupy a special place in the history of Azerbaijani statehood, covered the territories from Derbend to the Kur River in the east, from the coast of the Caspian Sea to Ganja, Sheki and Garabagh, and sometimes to Beylagan. The capital cities were Shamakhi and Baku.
The founder of the state of Shirvanshahs, which existed seven centuries, was Heysam ibn Khalid, and the last ruler was Shahrukh Ibn Farrukh Yasar.The existence of the Shirvanshahs state ended with the Safavid ruler I Tahmasib’s march to Shirvan.
The state of Shirvanshahs differed for its religious and ethnic diversity. Ethnic groups and religious communities have always been tolerant towards one another and have never had a confrontation on national and religious grounds. Turks, Caucasians, the ethnic groups of Iran, Muslims, Christians, and Islamic communities coexisted in peace for centuries.
Undoubtedly, the majority of the population of the state of Shirvanshahs was formed by the Muslim population. Two oldest mosques in the Caucasus were built in the territory of this state. The Derbent Juma mosque was built in 734 and the Shamakhi Juma Mosque in 743-744. Although the dominant religion was Islam, the population has preserved various beliefs for centuries. The sanctuary of Khidir Zinda located in Beshbarmag mountain, which is one of the ancient sanctuaries of the people in Shirvan, continues to be worshipped today.
Beliefs in separate animals and birds as representatives of nature and the heavenly forces have been preserved by the local population for centuries. The household items produced in Shirvanshah state found during archaeological investigations, elements reflecting the image of bull, sheep, snake, dragon, horse, rams and other animals on grave stones are clear evidents of this. Jugs in the shape of sheep head are especially widespread in Shabran pottery art. Being the symbol of fertility, peace, prosperity, health, and the symbol protecting people from the evil forces, sheep was totems of some tribes. In the territory of Galagah (Ismayilli), stone sculpturesof three rams are interesting from this point of view.
Astral worships, worshipping in sacred trees, stones and fire are still kept in the memory and behavior of the local people as a trace of ancient beliefs. Some artefacts found in archeological excavations in Shirvan reveal the traces of fire worshipping. For example, in the Salmanbulagi settlement of Khachmaz district, the fragments of the 15th century pottery with the painting Girl and the Sunover it is a clear evidence to this.
A large number of items and pottery with the description of human figures (anthropomorphic) discovered during archaeological excavations in the area are especially worthy for attention. Many of these examples belonging to the
14th and 16th centuries are kept in Shamakhi Regional Museum of History. Religious buildings belonging to the Islamic culture of the Middle Ages in Shirvanshahs mosques, minarets, madrasas, and some of the khanates are currently under protection and restoration by the state. Shamakhi, Shabran and Baku mosques, distinguished by specific characteristics of the Eastern architecture, are inimitable examples of our architectural history.
Medieval travelers mention the existence of Christian churches and Jewish synagogues together with Muslim mosques. European monk William of Rubruk writes about the Jewish inhabitants in the middle of the 13th century in the coastal areas of the Caspian Sea. During the archeological investigations, a Jewish settlement belonging to the 8th and 17th centuries was discovered in Shabran.The Jewish settlement in Guba is a live witness of this history along with its population, synagogues, cultural centers, and schools teaching in their mother tongue.
Apparently, in the Shirvanshahs state, different ethnic groups and people with diverse religious backgrounds coexisted in peace for centuries, created examples of material and spiritual culture, preserved their languages, their religion, fought invaders together, and kept their existence so far. Today, Azerbaijan has an ancient history of multiculturalism and tolerance for the world.
The founder of the state of Shirvanshahs, which existed seven centuries, was Heysam ibn Khalid, and the last ruler was Shahrukh Ibn Farrukh Yasar.The existence of the Shirvanshahs state ended with the Safavid ruler I Tahmasib’s march to Shirvan.
The state of Shirvanshahs differed for its religious and ethnic diversity. Ethnic groups and religious communities have always been tolerant towards one another and have never had a confrontation on national and religious grounds. Turks, Caucasians, the ethnic groups of Iran, Muslims, Christians, and Islamic communities coexisted in peace for centuries.
Undoubtedly, the majority of the population of the state of Shirvanshahs was formed by the Muslim population. Two oldest mosques in the Caucasus were built in the territory of this state. The Derbent Juma mosque was built in 734 and the Shamakhi Juma Mosque in 743-744. Although the dominant religion was Islam, the population has preserved various beliefs for centuries. The sanctuary of Khidir Zinda located in Beshbarmag mountain, which is one of the ancient sanctuaries of the people in Shirvan, continues to be worshipped today.
Beliefs in separate animals and birds as representatives of nature and the heavenly forces have been preserved by the local population for centuries. The household items produced in Shirvanshah state found during archaeological investigations, elements reflecting the image of bull, sheep, snake, dragon, horse, rams and other animals on grave stones are clear evidents of this. Jugs in the shape of sheep head are especially widespread in Shabran pottery art. Being the symbol of fertility, peace, prosperity, health, and the symbol protecting people from the evil forces, sheep was totems of some tribes. In the territory of Galagah (Ismayilli), stone sculpturesof three rams are interesting from this point of view.
Astral worships, worshipping in sacred trees, stones and fire are still kept in the memory and behavior of the local people as a trace of ancient beliefs. Some artefacts found in archeological excavations in Shirvan reveal the traces of fire worshipping. For example, in the Salmanbulagi settlement of Khachmaz district, the fragments of the 15th century pottery with the painting Girl and the Sunover it is a clear evidence to this.
A large number of items and pottery with the description of human figures (anthropomorphic) discovered during archaeological excavations in the area are especially worthy for attention. Many of these examples belonging to the
14th and 16th centuries are kept in Shamakhi Regional Museum of History. Religious buildings belonging to the Islamic culture of the Middle Ages in Shirvanshahs mosques, minarets, madrasas, and some of the khanates are currently under protection and restoration by the state. Shamakhi, Shabran and Baku mosques, distinguished by specific characteristics of the Eastern architecture, are inimitable examples of our architectural history.
Medieval travelers mention the existence of Christian churches and Jewish synagogues together with Muslim mosques. European monk William of Rubruk writes about the Jewish inhabitants in the middle of the 13th century in the coastal areas of the Caspian Sea. During the archeological investigations, a Jewish settlement belonging to the 8th and 17th centuries was discovered in Shabran.The Jewish settlement in Guba is a live witness of this history along with its population, synagogues, cultural centers, and schools teaching in their mother tongue.
Apparently, in the Shirvanshahs state, different ethnic groups and people with diverse religious backgrounds coexisted in peace for centuries, created examples of material and spiritual culture, preserved their languages, their religion, fought invaders together, and kept their existence so far. Today, Azerbaijan has an ancient history of multiculturalism and tolerance for the world.
В разные периоды территория государства Ширваншахов (IX–XVI века), занявшего особое место в истории государственности Азербайджана, охватывала территории на востоке от Дербента до истока реки Куры, с берегов Каспийского моря до города Гянджа, Шеки и Карабах, иногда и Бейлаган. Столицей были города Шамахы и Баку.
Создателем государства Ширваншахов, просуществовавшего на протяжении семи веков, считается Гейсам ибн Халид, а последним правителем – Шахрух ибн Фаррух Ясар. В результате походов на Ширван сефевидского правителя Тахмасиба I существованию государства Ширваншахов был положен конец.
Государство Ширваншахов также отличалось религиозно-этническим разнообразием. Среди этнических групп и религиозных общин все время наблюдалось дружелюбие, толерантность и терпимость, никогда не было никакого противостояния на национальной и религиозной почве. На протяжении многих веков здесь вместе и в согласии жили тюркские этносы, этносы кавказского, иранского происхождения, еврейские, христианские и исламские общины.
Нет сомнений в том, что мусульманское население составляет абсолютное большинство населения государства Ширваншахов. Две самые древние мечети на Кавказе были построены на территории этого государства. Дербентская пятничная мечеть была построена в 734 году, а Шемахинская пятничная мечеть – в 743-744 годах. Несмотря на абсолютное господство исламской религии на протяжении многих веков население сохранило свои различные религиозные убеждения и верования. Население Ширвана и по сей день продолжает поклоняться одному из древних мест поклонения на горе Бешбармаг – святилищу Хыдыр Зинда.
На протяжении веков население продолжало верить в то, что отдельные животные и птицы являются представителями природных и небесных сил, а также в то, что они являются священными. На предметах быта и надгробных камнях, созданных в государстве Ширваншахов и обнаруженных в ходе археологических исследований, хорошо видны элементы,
отображающие изображение быков, овец, змей, драконов, лошадей, баранов и других животных. Горшки с овечьей головой особенно широко были распространены в шабранском гончарном искусстве. Наряду с тем, что изображения овец являлись символом производительности, спокойствия, благополучия, счастья и здоровья, они также являлись покровителем, зооморфическим онгоном отдельных племен и родов как сила, защищающая людей от злых сил. Три каменных изваяния баранов на территории города Галагях (Исмаиллы) также представляют интерес с этой точки зрения.
Астральные поклонения, поклонения священным деревьям, камням, огню остались в памяти и в ручных работах местного населения как след древних верований. Некоторые артефакты, обнаруженные в ходе археологических раскопок на территории Ширвана являются носителями следов огнепоклонничества. К примеру, фрагменты глиняной чаши с изображением «Девушки Солнце», относящиеся к XV веку, найденные в жилой местности Салманбулагы в Хачмазском районе, также свидетельствует об этом.
Глиняная посуда и множество предметов с человеческим изображением (антропоморфы), обнаруженные в ходе археологических раскопок в этой местности, заслуживают особого внимания. Многие из этих образцов, относящихся к XIV-XVI векам, хранятся в краеведческом музее Шамахы.
Религиозные строения мечети, минареты, медресе, часть ханегяхов, относящиеся к исламской культуре государства Ширваншахов в средние века, в настоящее время охраняются и восстанавливаются государством. Шамахинские, Шабранские и Бакинские мечети, отличившиеся от восточной архитектуры своими специфическими признаками, являются уникальными образцами нашей истории архитектуры.
Средневековые путешественники, приехавшие в Ширван, наряду с мечетями увидели здесь христианские церкви и еврейские синагоги и запечатлели это в своих рукописях. Монах Вильгельм Рубрук из Европы писал, что в середине XIII века на прибрежных территориях Каспийского моря также проживали и евреи. В ходе археологических исследований в Шабране был обнаружен еврейский квартал, охватывающий XV-XVII века. Еврейский поселок в Губе, вместе со своим населением, синагогами, культурным центром, школами на родном языке является живым свидетелем этой истории.
Как видно, на протяжении многих веков в государстве Ширваншахов совместно жили различные этносы, люди, исповедующие различные религии, создавали образцы материально-духовной культуры, сохранили свой язык и религию, вместе воевали с иноземными захватчиками и до сих пор продолжают свое существование. На сегодняшний день Азербайджан имеет древнюю историю толерантности и мультикультурализма, являющуюся примером всему миру.
Создателем государства Ширваншахов, просуществовавшего на протяжении семи веков, считается Гейсам ибн Халид, а последним правителем – Шахрух ибн Фаррух Ясар. В результате походов на Ширван сефевидского правителя Тахмасиба I существованию государства Ширваншахов был положен конец.
Государство Ширваншахов также отличалось религиозно-этническим разнообразием. Среди этнических групп и религиозных общин все время наблюдалось дружелюбие, толерантность и терпимость, никогда не было никакого противостояния на национальной и религиозной почве. На протяжении многих веков здесь вместе и в согласии жили тюркские этносы, этносы кавказского, иранского происхождения, еврейские, христианские и исламские общины.
Нет сомнений в том, что мусульманское население составляет абсолютное большинство населения государства Ширваншахов. Две самые древние мечети на Кавказе были построены на территории этого государства. Дербентская пятничная мечеть была построена в 734 году, а Шемахинская пятничная мечеть – в 743-744 годах. Несмотря на абсолютное господство исламской религии на протяжении многих веков население сохранило свои различные религиозные убеждения и верования. Население Ширвана и по сей день продолжает поклоняться одному из древних мест поклонения на горе Бешбармаг – святилищу Хыдыр Зинда.
На протяжении веков население продолжало верить в то, что отдельные животные и птицы являются представителями природных и небесных сил, а также в то, что они являются священными. На предметах быта и надгробных камнях, созданных в государстве Ширваншахов и обнаруженных в ходе археологических исследований, хорошо видны элементы,
отображающие изображение быков, овец, змей, драконов, лошадей, баранов и других животных. Горшки с овечьей головой особенно широко были распространены в шабранском гончарном искусстве. Наряду с тем, что изображения овец являлись символом производительности, спокойствия, благополучия, счастья и здоровья, они также являлись покровителем, зооморфическим онгоном отдельных племен и родов как сила, защищающая людей от злых сил. Три каменных изваяния баранов на территории города Галагях (Исмаиллы) также представляют интерес с этой точки зрения.
Астральные поклонения, поклонения священным деревьям, камням, огню остались в памяти и в ручных работах местного населения как след древних верований. Некоторые артефакты, обнаруженные в ходе археологических раскопок на территории Ширвана являются носителями следов огнепоклонничества. К примеру, фрагменты глиняной чаши с изображением «Девушки Солнце», относящиеся к XV веку, найденные в жилой местности Салманбулагы в Хачмазском районе, также свидетельствует об этом.
Глиняная посуда и множество предметов с человеческим изображением (антропоморфы), обнаруженные в ходе археологических раскопок в этой местности, заслуживают особого внимания. Многие из этих образцов, относящихся к XIV-XVI векам, хранятся в краеведческом музее Шамахы.
Религиозные строения мечети, минареты, медресе, часть ханегяхов, относящиеся к исламской культуре государства Ширваншахов в средние века, в настоящее время охраняются и восстанавливаются государством. Шамахинские, Шабранские и Бакинские мечети, отличившиеся от восточной архитектуры своими специфическими признаками, являются уникальными образцами нашей истории архитектуры.
Средневековые путешественники, приехавшие в Ширван, наряду с мечетями увидели здесь христианские церкви и еврейские синагоги и запечатлели это в своих рукописях. Монах Вильгельм Рубрук из Европы писал, что в середине XIII века на прибрежных территориях Каспийского моря также проживали и евреи. В ходе археологических исследований в Шабране был обнаружен еврейский квартал, охватывающий XV-XVII века. Еврейский поселок в Губе, вместе со своим населением, синагогами, культурным центром, школами на родном языке является живым свидетелем этой истории.
Как видно, на протяжении многих веков в государстве Ширваншахов совместно жили различные этносы, люди, исповедующие различные религии, создавали образцы материально-духовной культуры, сохранили свой язык и религию, вместе воевали с иноземными захватчиками и до сих пор продолжают свое существование. На сегодняшний день Азербайджан имеет древнюю историю толерантности и мультикультурализма, являющуюся примером всему миру.