Rus çarizminin Azərbaycanda müsəlman ruhaniliyinin təşkili istiqamətində strateji planları Strategic plans of Tsarist Russia in the organization of Muslim clergy in Azerbaijan Стратегические планы русского царизма по организации мусульманской духовности в Азербайджане
Xülasə
Hələ Çar I Pyotr XVIII əsrin əvvəllərindən qarşısına belə bir məqsəd qoymuşdu ki, Cənubi Qafqaz ərazilərini bütövlükdə öz nüfuz dairəsinə qısa zaman kəsiyində qatmalıdır. Azərbaycanda Səfəvilər Dövlətinin zəifləməsi və süqutundan sonra, mövcud xanlıqlar vahid mərkəzdə birləşə bilmədilər. XVIII əsrin sonlarında Azərbaycanla bağlı işğalçılıq planlarını həyata keçirmək üçün əsasən, İran və Rusiya dövlətləri, qismən də Osmanlı Dövləti Cənubi Qafqazda fəallaşdı. İran bu əraziləri işğal edib, Nadir şah imperiyasının sərhədləri daxilində öz hegemonluğunu bərpa etməyə çalışırdı. Rusiya isə hələ yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, I Pyotrun dövründən başlayaraq, Cənubi Qafqazı işğal etmək siyasəti yeridir, lakin istər I Pyotrun (1682-1725), istərsə də II Yekaterinanın (17621796) dövründə Cənubi Qafqaza qoşun yeridən Rusiya bu ərazilərdən əliboş geri dönməli olmuşdu.
Çar Rusiyası XIX əsrin birinci yarısında bütövlükdə Cənubi Qafqazı işğal etdi. Çarizm işğal etdiyi ərazilərdə öz mövqeyini və mənafeyini gücləndirmək üçün bir neçə metoddan istifadə edirdi. Burada din amili də xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. İşğal olunan ərazilərdə çarizm xristianlığı yayır, bölgədə İslamın oynadığı mühüm rolu məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Buna görə də Azərbaycanda Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik və dini ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı, xüsusən ruhanilər tərəfindən ciddi müqavimətlə qarşılaşdılar.
Bundan sonra çarizm İslam dini və müsəlman ruhaniləri ilə bağlı siyasətini bir qədər yumşaltmağa məcbur oldu. Çarizm Qafqazda İslam və müsəlman ruhaniliyinin nüfuzu ilə barışmaq məcburiyyətində qalaraq, 1823-cü ildə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsini və şeyxülislam vəzifəsini təsis etdi. Tiflis axundu Məhəmməd Əli Hüseynzadə Qafqazın şeyxülislamı təyin edildi. Zaqafqaziya ruhaniləri qısa bir vaxt ərzində müsəlmanların xeyli sayda probleminin həlli istiqamətində əməli işlər gördü. Çarizm bu məsələyə çox böyük qısqanclıqla yanaşaraq, İslamda məzhəb ayrı-seçkiliyini qabartmaq məqsədilə 1832-ci ildə idarədə Qafqaz müftisi vəzifəsini təsis etdi. Beləliklə, XIX əsrin 30-cu illərində Tiflisdə Qafqaz müsəlmanlarının iki idarəsi – şeyxülislamın başçılıq etdiyi şiə və müftinin rəhbərlik etdiyi sünni ruhani idarələri fəaliyyətə başladı. Bunlar hər iki Qafqaz canişini tərəfindən təyin edilir, ruhani idarələrininfəaliyyəti isə çarizm üsül-idarəsi tərəfindən istiqamətləndirilirdi. Müqavimətin və narazılığın artmasının qarşısını almaq üçün çarizm İslam ideologiyasını imperiyanın səadəti naminə xeyirxah istiqamətə yönəltmək məqsədilə Qafqazda sünni və şiə ruhanilərinin idarə olunması haqqında xüsusi nizamnamə hazırlamışdı. Bütün bunların hamısı gələcəkdə müstəmləkə ərazilərdə İslam dininin mövqelərini zəiflətməyə hesablanmışdı. Təsadüfi deyil ki, İslam dinini zəiflətmək üçün sünni-şiə məsələsi yeri gəldi-gəlmədi, süni şəkildə qabardılırdı.
Çar Rusiyası XIX əsrin birinci yarısında bütövlükdə Cənubi Qafqazı işğal etdi. Çarizm işğal etdiyi ərazilərdə öz mövqeyini və mənafeyini gücləndirmək üçün bir neçə metoddan istifadə edirdi. Burada din amili də xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. İşğal olunan ərazilərdə çarizm xristianlığı yayır, bölgədə İslamın oynadığı mühüm rolu məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Buna görə də Azərbaycanda Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik və dini ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı, xüsusən ruhanilər tərəfindən ciddi müqavimətlə qarşılaşdılar.
Bundan sonra çarizm İslam dini və müsəlman ruhaniləri ilə bağlı siyasətini bir qədər yumşaltmağa məcbur oldu. Çarizm Qafqazda İslam və müsəlman ruhaniliyinin nüfuzu ilə barışmaq məcburiyyətində qalaraq, 1823-cü ildə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsini və şeyxülislam vəzifəsini təsis etdi. Tiflis axundu Məhəmməd Əli Hüseynzadə Qafqazın şeyxülislamı təyin edildi. Zaqafqaziya ruhaniləri qısa bir vaxt ərzində müsəlmanların xeyli sayda probleminin həlli istiqamətində əməli işlər gördü. Çarizm bu məsələyə çox böyük qısqanclıqla yanaşaraq, İslamda məzhəb ayrı-seçkiliyini qabartmaq məqsədilə 1832-ci ildə idarədə Qafqaz müftisi vəzifəsini təsis etdi. Beləliklə, XIX əsrin 30-cu illərində Tiflisdə Qafqaz müsəlmanlarının iki idarəsi – şeyxülislamın başçılıq etdiyi şiə və müftinin rəhbərlik etdiyi sünni ruhani idarələri fəaliyyətə başladı. Bunlar hər iki Qafqaz canişini tərəfindən təyin edilir, ruhani idarələrininfəaliyyəti isə çarizm üsül-idarəsi tərəfindən istiqamətləndirilirdi. Müqavimətin və narazılığın artmasının qarşısını almaq üçün çarizm İslam ideologiyasını imperiyanın səadəti naminə xeyirxah istiqamətə yönəltmək məqsədilə Qafqazda sünni və şiə ruhanilərinin idarə olunması haqqında xüsusi nizamnamə hazırlamışdı. Bütün bunların hamısı gələcəkdə müstəmləkə ərazilərdə İslam dininin mövqelərini zəiflətməyə hesablanmışdı. Təsadüfi deyil ki, İslam dinini zəiflətmək üçün sünni-şiə məsələsi yeri gəldi-gəlmədi, süni şəkildə qabardılırdı.
Even before the early 18th century Tsar Peter The Great set a goal to integrate the South Caucasus region into its territory of influence in a short period of time. After the collapse of the Safavid state in Azerbaijan, the existing khanates were not able to unite in a single centre. In the late 18th century, mainly Iran and Russia, and partly the Ottoman Empire became active in the South Caucasus to implement plans of aggression against Azerbaijan. By occupying those teritories, Iran tried to restore its hegemony within the boundaries of Nadir Shah Afshar’s Empire. However, Russia, as we have already mentioned above, had carried out occupation policy against the South Caucasus since the reign of Tsar Peter. However, neither during the period of Peter the Great (1682 -1725) nor the period of Catherine the Great (1762-1796), Russia who sent troops to the South Caucasus had to return from those lands empty-handed.
In the first half of the 19th century, Tsarist Russia occupied the entire South Caucasus. Tsarism used several methods to strengthen its position and interest in the occupied territories. The religious factor here had a special importance as well. Tsarism spread Christianity in the occupied territories and tried to restrict the vital role played by Islam in the region. Consequently, anti-colonialism and religious discrimination policies of Tsarist Russia in Azerbaijan met with serious resistance by Muslim community.
Since then Tsarism was obliged to soften its policy on Islam and Muslim community. Tsarism had to reconcile with the influence of Islamic and Muslim spirituality in the Caucasus, and in 1823 it established the position of Sheikh ul Islam and Spiritual Administration of Transcaucasian Muslims.
The Akhund of Tbilisi, Mohammed Ali Huseynzadeh was appointed to the position of Sheikh ul Islam in Caucasus. The Transcaucasia clergy did their best in a very short time to solve a large number of Muslim problems. Having a great deal of jealousy to them Tsarism established the position of the Caucasus Mufti in 1832 to highlight religious discrimination in Islam. Thus, in the 1930s, two administrations of the Caucasian Muslims, Shiites headed by Sheikh ul Islam and Sunni spiritual administrations run by Mufti started proceeding its activity in Tbilisi. They both were appointed by the Caucasian officials, and the activities of the spiritual authorities were directed by the Tsarist Administration. In order to prevent the rise of resistance and dissatisfaction and to turn the
Islamic ideology into a better direction for the sake of the empire, Tsarism had developed a special charter on the governing of the Sunni and Shiite spirituals in the Caucasus. All of this was intended to weaken the positions of Islam in the future in the colonial territories. It was no coincidence that the issue of Sunni-Shiite was deliberately drawn into attention in an artificial way in order to weaken the Islam religion.
In the first half of the 19th century, Tsarist Russia occupied the entire South Caucasus. Tsarism used several methods to strengthen its position and interest in the occupied territories. The religious factor here had a special importance as well. Tsarism spread Christianity in the occupied territories and tried to restrict the vital role played by Islam in the region. Consequently, anti-colonialism and religious discrimination policies of Tsarist Russia in Azerbaijan met with serious resistance by Muslim community.
Since then Tsarism was obliged to soften its policy on Islam and Muslim community. Tsarism had to reconcile with the influence of Islamic and Muslim spirituality in the Caucasus, and in 1823 it established the position of Sheikh ul Islam and Spiritual Administration of Transcaucasian Muslims.
The Akhund of Tbilisi, Mohammed Ali Huseynzadeh was appointed to the position of Sheikh ul Islam in Caucasus. The Transcaucasia clergy did their best in a very short time to solve a large number of Muslim problems. Having a great deal of jealousy to them Tsarism established the position of the Caucasus Mufti in 1832 to highlight religious discrimination in Islam. Thus, in the 1930s, two administrations of the Caucasian Muslims, Shiites headed by Sheikh ul Islam and Sunni spiritual administrations run by Mufti started proceeding its activity in Tbilisi. They both were appointed by the Caucasian officials, and the activities of the spiritual authorities were directed by the Tsarist Administration. In order to prevent the rise of resistance and dissatisfaction and to turn the
Islamic ideology into a better direction for the sake of the empire, Tsarism had developed a special charter on the governing of the Sunni and Shiite spirituals in the Caucasus. All of this was intended to weaken the positions of Islam in the future in the colonial territories. It was no coincidence that the issue of Sunni-Shiite was deliberately drawn into attention in an artificial way in order to weaken the Islam religion.
Еще в начале XVIII века Петр I поставил перед собой цель за короткие сроки полностью подчинить своей сфере влияния территорию Южного Кавказа. После ослабления и падения государства Сефевидов в Азербайджане существующие ханства не смогли объединиться в единый центр. Уже в конце XVIII века, в основном, Иран и Россия и частично Османская империя активизировались на Южном Кавказе, чтобы осуществить в отношении Азербайджана планы оккупации. Иран оккупировал территории и пытался восстановить империю в границах империи Надир-шаха. Как мы уже упоминали выше, начиная с времен Петра I, Россия проводила политику оккупации Южного Кавказа, но несмотря на то, что она вводила войска на Южный Кавказ в период правления и Петра I (1682-1725) и Екатерины II (1762-1796), была вынуждена вернуться с этих земель с пустыми руками.
В первой половине XIX века царская Россия оккупировала весь Южный Кавказ.
Для укрепления своих позиций и интересов к оккупированным территориям, царизм использовал несколько методов. Религиозный фактор также имел особое значение. Царизм распространял на оккупированных территориях христианство и пытался ограничить роль ислама в регионе. Поэтому антиколониалистская и религиозная дискриминационная политика царской России в Азербайджане встретила серьезное сопротивление со стороны духовенства.
Отныне царизм вынужден был смягчать свою политику в отношении ислама и мусульманских священнослужителей. Царизм вынужден был смириться с влиянием исламской и мусульманской духовности на Кавказе, в 1823 году основал Духовное управление мусульман Закавказья и учредил должность Шейх-уль-ислама. Находящийся в Тбилиси Ахунд Мухаммед Али Гусейнзаде был назначен Шейх–уль-исламом Кавказа. За очень короткие сроки Закавказское духовенство решило большое количество мусульманских проблем. Ревностно относясь к этому вопросу и с целью разжечь религиозную дискриминацию в исламе, в 1832 году ца-
ризм учреждает на Кавказе должность Муфтия. Таким образом, в 30-ых годах XIX века в Тифлисе начали действовать два управления кавказских мусульман шиитов во главе с Шейх–уль-исламом и суннитов во главе с Муфтием. Оба были назначены наместником Кавказа, а деятельность духовных структур управлялась царским двором. Чтобы предотвратить рост сопротивления и недовольства, царизм разработал Специальный устав об управлении суннитскими и шиитскими священнослужителями на Кавказе, чтобы направить исламскую идеологию во благо империи. Все это было призвано в будущем ослабить позиции ислама на колониальных территориях. Не случайно суннитско-шиитская проблема искусственным образом раздувалась, чтобы ослабить исламскую религию.
В первой половине XIX века царская Россия оккупировала весь Южный Кавказ.
Для укрепления своих позиций и интересов к оккупированным территориям, царизм использовал несколько методов. Религиозный фактор также имел особое значение. Царизм распространял на оккупированных территориях христианство и пытался ограничить роль ислама в регионе. Поэтому антиколониалистская и религиозная дискриминационная политика царской России в Азербайджане встретила серьезное сопротивление со стороны духовенства.
Отныне царизм вынужден был смягчать свою политику в отношении ислама и мусульманских священнослужителей. Царизм вынужден был смириться с влиянием исламской и мусульманской духовности на Кавказе, в 1823 году основал Духовное управление мусульман Закавказья и учредил должность Шейх-уль-ислама. Находящийся в Тбилиси Ахунд Мухаммед Али Гусейнзаде был назначен Шейх–уль-исламом Кавказа. За очень короткие сроки Закавказское духовенство решило большое количество мусульманских проблем. Ревностно относясь к этому вопросу и с целью разжечь религиозную дискриминацию в исламе, в 1832 году ца-
ризм учреждает на Кавказе должность Муфтия. Таким образом, в 30-ых годах XIX века в Тифлисе начали действовать два управления кавказских мусульман шиитов во главе с Шейх–уль-исламом и суннитов во главе с Муфтием. Оба были назначены наместником Кавказа, а деятельность духовных структур управлялась царским двором. Чтобы предотвратить рост сопротивления и недовольства, царизм разработал Специальный устав об управлении суннитскими и шиитскими священнослужителями на Кавказе, чтобы направить исламскую идеологию во благо империи. Все это было призвано в будущем ослабить позиции ислама на колониальных территориях. Не случайно суннитско-шиитская проблема искусственным образом раздувалась, чтобы ослабить исламскую религию.