Alaniya-Osetiyada İslamın tarixi: əsas mərhələlər History of Islam in Ossetia-Alania: main stages История ислама в Алании-Осетии: основные этапы
Xülasə
Alan-müsəlmanlar haqqında ilkin məlumatlar erkən Orta əsrlərə aiddir. Müsəlmanlıq alan-osetinlərə Ərəb xəlifəliyi dövründən məlumdur. Ərəb-Xəzər müharibələri VIII əsrdə Orta əsr Alaniya Dövlətinin ərazisinə də toxunmuşdu. Şübhəsiz, alanların İslamla tanışlığına Zaqafqaziyada və dəniz kənarındakı Dağıstanda bu dinin yayılması imkan yaradırdı. Bağdad xəlifələrinin sarayında və daha sonra Misirin məmlük hökmdarlarının qvardiyasında xidmət etmiş alanlar haqqında məlumatlar indiyədək qorunub saxlanılır.
Alaniyada müsəlman icmaları haqqında məlumatlar X əsrdən başlayaraq, ərəb coğrafiyaçılarının tədqiqatlarında yer alırdı. Müsəlman icmalarının mövcudluğunun arxeoloji təsdiqi Alan şəhərlərində tapılan XI-XII əsrlərin ərəb yazıları ilə lövhələrin fraqmentləri hesab olunur.
XIII əsrin ikinci yarısında sünni məzhəbinin İslamı Alaniya şəhər əhalisinin bir hissəsinin dini olmuşdu. Beləliklə, alan müsəlman azlığı Mərkəzi Qafqazın ən erkən İslam cəmiyyətidir.
Alan dilində və mədəniyyətində İslam mirası özünəməxsus yer tutur. Fikrimizcə, onun əsas özəyi İslam terminologiyası ilə tanışlığın erkən dövründə formalaşmışdı. Həmçinin osetin dilindəki leksik alınma sözlər arasındakı xayelar (xeyrinə gedən, dost); xayeram (xeyrinə getməyən, düşmən); xayır (fayda, xeyir); mulk (mülk); payda (fayda); axaz (kömək); fıdbılız (pis ruh, bədbəxtlik); cannat (cənnət); xaymayet (qiyamət günü); sabır (səbirli); nalat (utanmaz) və digər sözlər xalq dünyagörüşü və mədəniyyətinin üzvi hissəsi olmuşdur.
Bu sözlərin yayılmasında regionalizm yoxdur, yəni onlar əsas nitq fonduna aiddir və onların istifadəsi nə Alaniya – Osetiyada İslamın coğrafiyasından, nə də osetin dil daşıyıcılarının dini mənsubiyyətindən heç cür asılı deyil.
Alaniyada XV–XVIII əsrlərdə İslamın yayılmasının siyasi-coğrafi və sosial xüsusiyyətləri Mərkəzi Qafqazın dağlıq zonasında sağqalmanın spesifik şərtləri ilə müəyyən olunurdu. Alaniya-Osetiyanın ərazisi dağlıq vadilərlə məhdudlaşırdı, siyasi təşkilat isə öz-özünü idarə edən cəmiyyətlərin konfederasiyası şəklində qurulmuşdu. İslam şimalmeyilli dörd cəmiyyətdə (Taqaursk, Kurtatinsk, Alagir, Diqorsk) saxlanılırdı, ayrı-ayrı müsəlman ailələri yüksək dağların
(Tualsk və Tırsıqomsk) daha iki cəmiyyətində var idi. Osetiyanın islamlaşma dərəcəsi haqqında qonşuların təsəvvürlərini XVIII əsrin birinci yarısında gürcü tarixçisi Vaxuşti aydın ifadə etmişdir: osetinlərdə «başçılar və adlı-sanlılar – müsəlmanlar, sadə kəndlilər isə xaçpərəstlərdir».
XVIII əsrin sonu üçün islamlaşma orta təbəqələrin artıq bir hissəsini tutmuş, Qərbi Osetiyada müsəlman çoxluğu ilə məskunlaşmış məntəqələr yardılmışdı.
Rusiya administrasiyasının qurulması dövründə İslam siyasi-ideoloji məna almışdı. Bu dövrdə hakimiyyət istənilən sosial, iqtisadi, siyasi həllərin dini tərəfini nəzərə almağa məcbur olurdu. XIX əsrin birinci yarısı boyu osetin müsəlmanlarının sayı fasiləsiz artırdı – bu halda İslamı bütün təbəqələrin nümayəndələri qəbul edirdi. Buna şərait yaradan bir neçə amil var idi. Düzəngaha kütləvi köçürülmə qonşu müsəlmanlarla əlaqələri genişləndirmişdi. Qafqaz müharibəsi fonunda İslamın təbliğatı güclənmişdi. Sosial etirazın və hakimiyyətdən narazılığın müxtəlif növləri islam ideoloji formasına keçirdi. Administrasiya İslamın yayılmasının qarşısını almağı arzulayaraq, “xain”lərin təqibini elan etdi, həmçinin 1853-1856-cı illərdəki düzəngah torpaqlarına sərhəd çəkilməsindən isə xaçpərəstlərin və müsəlmanların ayrı-ayrı yerləşdirilməsi üçün istifadə etdi.
Mücahidlərin – Osmanlı İmperiyasının ərazisinə köçmüş müsəlmanların hərəkatına dövlətin dəstəyinə ümidlərində aldadılmış və kəndli islahatının gedişatında öz sinfi imtiyazlarından məhrum edilmiş osetin elitası başçılıq edirdi. Mühacirlərin ən çoxsaylı partiyaları Osetiyanı 1859, 1861 və 1865-ci illərdə tərk etdi. Türkiyəyə gedən osetinlərin ümumi sayı 4-5 min nəfəri keçmirdi, bununla yanaşı, onların bir hissəsi geri qayıtmışdı. Həmin dövrdə müsəlman ziyalılarının apardıqları köç əleyhinə geniş təbliğat və onun təşkilatçılarına qarşı mübarizə misilsiz xidmət idi.
XIX əsrin ikinci yarısında – XX əsrin başlanğıcında osetin-müsəlmanlar tarixdə ilk dəfə olaraq, az qala, adbaad məlum idilər. 1867-ci il üçün rəsmi məlumatlara görə, müsəlmanlığa 11 306 nəfər etiqad edirdi. Müsəlman ruhani təbəqəsini 14 kişi və bir o qədər də qadın təmsil edirdi. Osetiyada İslamın maksimal yayılması dövründə müsəlman azlığı əhalinin 15 %-ni ötmürdü.
XIX əsrin ikinci yarısında Osetiyada iyirmi məscid fəaliyyət göstərirdi, İslam təhsili alanların və Həccə getmiş zəvvarların sayı daim artırdı. XX əsrin başlanğıcında Rusiya müsəlmanlarının ictimai və mədəni hərəkatında osetin İslam azlığı qeyri-mütənasib gözəçarpan yeri tuturdu (A.Salikov, A. Datiyev, A. Kantemirov və başqaları).
Ən yeni dövrün osetin müsəlmanları dini dövlət siyasətinin müxtəlif zamanlarını yaşamışlar. Yetmiş il ateist təbliğatından sonra, İslamın dirçəlişi başlanmışdı, artıq müsəlman icmaları azad fəaliyyət göstərir, köhnə məscidlər bərpa olunur, yeniləri tikilir, onlarca gənc isə İslam təhsil müəssisələrində təhsil alırdı.
Alaniya-Osetiyada əsl İslam mədəniyyətinin nə olduğu haqqında köhnə müsəlman ənənəsi və aydın təsəvvürlər mövcuddur. Heç bir şübhə yoxdur ki, ictimai inkişafın yeni durumlarında Alaniya müsəlmanları öz şəxsi ənənələrini məsuliyyətlə davam etdirəcəklər.
Alaniyada müsəlman icmaları haqqında məlumatlar X əsrdən başlayaraq, ərəb coğrafiyaçılarının tədqiqatlarında yer alırdı. Müsəlman icmalarının mövcudluğunun arxeoloji təsdiqi Alan şəhərlərində tapılan XI-XII əsrlərin ərəb yazıları ilə lövhələrin fraqmentləri hesab olunur.
XIII əsrin ikinci yarısında sünni məzhəbinin İslamı Alaniya şəhər əhalisinin bir hissəsinin dini olmuşdu. Beləliklə, alan müsəlman azlığı Mərkəzi Qafqazın ən erkən İslam cəmiyyətidir.
Alan dilində və mədəniyyətində İslam mirası özünəməxsus yer tutur. Fikrimizcə, onun əsas özəyi İslam terminologiyası ilə tanışlığın erkən dövründə formalaşmışdı. Həmçinin osetin dilindəki leksik alınma sözlər arasındakı xayelar (xeyrinə gedən, dost); xayeram (xeyrinə getməyən, düşmən); xayır (fayda, xeyir); mulk (mülk); payda (fayda); axaz (kömək); fıdbılız (pis ruh, bədbəxtlik); cannat (cənnət); xaymayet (qiyamət günü); sabır (səbirli); nalat (utanmaz) və digər sözlər xalq dünyagörüşü və mədəniyyətinin üzvi hissəsi olmuşdur.
Bu sözlərin yayılmasında regionalizm yoxdur, yəni onlar əsas nitq fonduna aiddir və onların istifadəsi nə Alaniya – Osetiyada İslamın coğrafiyasından, nə də osetin dil daşıyıcılarının dini mənsubiyyətindən heç cür asılı deyil.
Alaniyada XV–XVIII əsrlərdə İslamın yayılmasının siyasi-coğrafi və sosial xüsusiyyətləri Mərkəzi Qafqazın dağlıq zonasında sağqalmanın spesifik şərtləri ilə müəyyən olunurdu. Alaniya-Osetiyanın ərazisi dağlıq vadilərlə məhdudlaşırdı, siyasi təşkilat isə öz-özünü idarə edən cəmiyyətlərin konfederasiyası şəklində qurulmuşdu. İslam şimalmeyilli dörd cəmiyyətdə (Taqaursk, Kurtatinsk, Alagir, Diqorsk) saxlanılırdı, ayrı-ayrı müsəlman ailələri yüksək dağların
(Tualsk və Tırsıqomsk) daha iki cəmiyyətində var idi. Osetiyanın islamlaşma dərəcəsi haqqında qonşuların təsəvvürlərini XVIII əsrin birinci yarısında gürcü tarixçisi Vaxuşti aydın ifadə etmişdir: osetinlərdə «başçılar və adlı-sanlılar – müsəlmanlar, sadə kəndlilər isə xaçpərəstlərdir».
XVIII əsrin sonu üçün islamlaşma orta təbəqələrin artıq bir hissəsini tutmuş, Qərbi Osetiyada müsəlman çoxluğu ilə məskunlaşmış məntəqələr yardılmışdı.
Rusiya administrasiyasının qurulması dövründə İslam siyasi-ideoloji məna almışdı. Bu dövrdə hakimiyyət istənilən sosial, iqtisadi, siyasi həllərin dini tərəfini nəzərə almağa məcbur olurdu. XIX əsrin birinci yarısı boyu osetin müsəlmanlarının sayı fasiləsiz artırdı – bu halda İslamı bütün təbəqələrin nümayəndələri qəbul edirdi. Buna şərait yaradan bir neçə amil var idi. Düzəngaha kütləvi köçürülmə qonşu müsəlmanlarla əlaqələri genişləndirmişdi. Qafqaz müharibəsi fonunda İslamın təbliğatı güclənmişdi. Sosial etirazın və hakimiyyətdən narazılığın müxtəlif növləri islam ideoloji formasına keçirdi. Administrasiya İslamın yayılmasının qarşısını almağı arzulayaraq, “xain”lərin təqibini elan etdi, həmçinin 1853-1856-cı illərdəki düzəngah torpaqlarına sərhəd çəkilməsindən isə xaçpərəstlərin və müsəlmanların ayrı-ayrı yerləşdirilməsi üçün istifadə etdi.
Mücahidlərin – Osmanlı İmperiyasının ərazisinə köçmüş müsəlmanların hərəkatına dövlətin dəstəyinə ümidlərində aldadılmış və kəndli islahatının gedişatında öz sinfi imtiyazlarından məhrum edilmiş osetin elitası başçılıq edirdi. Mühacirlərin ən çoxsaylı partiyaları Osetiyanı 1859, 1861 və 1865-ci illərdə tərk etdi. Türkiyəyə gedən osetinlərin ümumi sayı 4-5 min nəfəri keçmirdi, bununla yanaşı, onların bir hissəsi geri qayıtmışdı. Həmin dövrdə müsəlman ziyalılarının apardıqları köç əleyhinə geniş təbliğat və onun təşkilatçılarına qarşı mübarizə misilsiz xidmət idi.
XIX əsrin ikinci yarısında – XX əsrin başlanğıcında osetin-müsəlmanlar tarixdə ilk dəfə olaraq, az qala, adbaad məlum idilər. 1867-ci il üçün rəsmi məlumatlara görə, müsəlmanlığa 11 306 nəfər etiqad edirdi. Müsəlman ruhani təbəqəsini 14 kişi və bir o qədər də qadın təmsil edirdi. Osetiyada İslamın maksimal yayılması dövründə müsəlman azlığı əhalinin 15 %-ni ötmürdü.
XIX əsrin ikinci yarısında Osetiyada iyirmi məscid fəaliyyət göstərirdi, İslam təhsili alanların və Həccə getmiş zəvvarların sayı daim artırdı. XX əsrin başlanğıcında Rusiya müsəlmanlarının ictimai və mədəni hərəkatında osetin İslam azlığı qeyri-mütənasib gözəçarpan yeri tuturdu (A.Salikov, A. Datiyev, A. Kantemirov və başqaları).
Ən yeni dövrün osetin müsəlmanları dini dövlət siyasətinin müxtəlif zamanlarını yaşamışlar. Yetmiş il ateist təbliğatından sonra, İslamın dirçəlişi başlanmışdı, artıq müsəlman icmaları azad fəaliyyət göstərir, köhnə məscidlər bərpa olunur, yeniləri tikilir, onlarca gənc isə İslam təhsil müəssisələrində təhsil alırdı.
Alaniya-Osetiyada əsl İslam mədəniyyətinin nə olduğu haqqında köhnə müsəlman ənənəsi və aydın təsəvvürlər mövcuddur. Heç bir şübhə yoxdur ki, ictimai inkişafın yeni durumlarında Alaniya müsəlmanları öz şəxsi ənənələrini məsuliyyətlə davam etdirəcəklər.
The first information about the Muslim Alans belong to the early Middle Ages. Islam is known to Alans-Ossetians from the time of the Arab Caliphate. Arab-Khazar Wars of the 18th century affected the territory of the medieval Alanian State too. Undoubtedly, acquaintance of the Alans with Islam contributed to the spread of this religion in the Caucasus and coastal Dagestan as well. Data preserved about the Alans, who served at the court of the Baghdad caliphs and in the Guards of the Mamluk rulers of Egypt later.
Information about Muslim communities in Alania has appeared in the writings of Arab geographers since the X century. Fragments of the slabs with Arabic inscriptions of the 11th-12th centuries, found on Alani settlements, are considered archaeological confirmation of the existence of Muslim communities. In the second half of the 13th century Sunni Islam became the religion of a part of the urban population of Alania. Thus, the Alanian Muslim minority is the earliest Islamic community in the Central Caucasus.
Islamic heritage in the Alanian language and culture is visible clearly. At the same time, as far as can be judged, its main core was formed in the early period of acquaintance with Islamic terminology. Among the lexical borrowings in the Ossetian language are: haelar (going to advantage, friendly), haeram (not going to advantage, hostile), hayyr (good, benefit), mulk (property), payda (benefit), ahaz (help), fydbylyz (evil spirit, trouble), dzaenaet (paradise), khaymaet (Last Judgement), sabyr (quiet), nalat (shameless) and others which became an organic part of the popular worldview and culture.
There is no regionalism in the distribution of these words, that is, they belong to the main speech fund and their use is in no way connected with the geography of Islam in Alania-Ossetia or with the confessional affiliation of Ossetian speakers.
Political, geographical and social features of the spread of Islam in Alania in the 15th and 18th centuries determined by the specific conditions of survival in the mountain zone of the Central Caucasus. The territory of Alania-Ossetia was limited to mountain valleys, and the political organization was formed in the form of a confederation of self-governing societies. Islam was preserved in four societies of the northern slope (Tagaur, Kurtatin, Alagir, Digor), there were certain Muslim families in two other highland societies (Tual and Tyrsygom). The representation of the neighbours about the degree of Islamization of Ossetia was clearly expressed by the Georgian historian of the first half of the
18th century Vakhushti: among the Ossetians, ‘the leaders and noble are the Mohammedans, and the simple peasants are Christians.’ By the end of the 18th century Islamization encompassed part of the middle strata; settlements with a Muslim majority appeared in Western Ossetia.
Islam in the era of establishment of the Russian administration acquired political and ideological significance. The government was forced to take into account the religious side of any social, economic, political decisions. During the first half of the 19th century the number of Ossetian Muslims grew continuously, while Islam was accepted by representatives of all classes. Several factors contributed to this. Mass relocation to the plain expanded contacts with Muslim neighbours. Propaganda of Islam intensified against the background of the Caucasian War. Various forms of social protest and dissatisfaction with the authorities were embodied in the Islamic ideological form. Wishing to prevent the spread of Islam, the administration announced the persecution of ‘renegades’ and used the survey of lowland lands in 1853-1856 for the separation of Christians and Muslims.
Movement of Muhajirs, Muslims who migrated to the territory of the Ottoman Empire, was led by the Ossetian elite deceived in their hopes for state support and deprived of class privileges in the course of peasant reform. The most numerous parties of immigrants left Ossetia in 1859, 1861 and 1865. The total number of Ossetians who left for Turkey did not exceed 4–5 thousand people, while some of them returned. The invaluable merit of the Muslim intelligentsia was widespread agitation against resettlement and active struggle with its organizers.
In the second half of the 19th and early 20th century Ossetian Muslims for the first time in history were known almost by name. According to officialdata for 1867, Islam was practiced by 11,306 people. The Muslim clergy was represented by 14 men and as many women. At the time of the maximum spread of Islam in Ossetia, the Muslim minority did not exceed 15% of the population.
In the second half of the 19th century, two dozen mosques operated, the number of persons who received Islamic education and the pilgrims who committed the hajj was constantly growing in Ossetia. The Ossetian Islamic minority occupied a disproportionately prominent place in the social and cultural movement of Muslims of Russia at the beginning of the 20th century
(A.Tsalikov, A.Datiev, A.Kantemirov, etc.).
Modern Ossetian Muslims have experienced different periods of confessional policy of the state. After seventy years of atheistic propaganda, the revival of Islam began, Muslim communities function freely, old mosques are being restored and new mosques are being built, dozens of young people are being trained in Islamic educational institutions.
In Alania-Ossetia, there is a long-standing Muslim tradition and a clear idea of what genuine Islamic culture is. There is no doubt that in the new stages of social development Alanian Muslims will responsibly follow their own tradition.
Information about Muslim communities in Alania has appeared in the writings of Arab geographers since the X century. Fragments of the slabs with Arabic inscriptions of the 11th-12th centuries, found on Alani settlements, are considered archaeological confirmation of the existence of Muslim communities. In the second half of the 13th century Sunni Islam became the religion of a part of the urban population of Alania. Thus, the Alanian Muslim minority is the earliest Islamic community in the Central Caucasus.
Islamic heritage in the Alanian language and culture is visible clearly. At the same time, as far as can be judged, its main core was formed in the early period of acquaintance with Islamic terminology. Among the lexical borrowings in the Ossetian language are: haelar (going to advantage, friendly), haeram (not going to advantage, hostile), hayyr (good, benefit), mulk (property), payda (benefit), ahaz (help), fydbylyz (evil spirit, trouble), dzaenaet (paradise), khaymaet (Last Judgement), sabyr (quiet), nalat (shameless) and others which became an organic part of the popular worldview and culture.
There is no regionalism in the distribution of these words, that is, they belong to the main speech fund and their use is in no way connected with the geography of Islam in Alania-Ossetia or with the confessional affiliation of Ossetian speakers.
Political, geographical and social features of the spread of Islam in Alania in the 15th and 18th centuries determined by the specific conditions of survival in the mountain zone of the Central Caucasus. The territory of Alania-Ossetia was limited to mountain valleys, and the political organization was formed in the form of a confederation of self-governing societies. Islam was preserved in four societies of the northern slope (Tagaur, Kurtatin, Alagir, Digor), there were certain Muslim families in two other highland societies (Tual and Tyrsygom). The representation of the neighbours about the degree of Islamization of Ossetia was clearly expressed by the Georgian historian of the first half of the
18th century Vakhushti: among the Ossetians, ‘the leaders and noble are the Mohammedans, and the simple peasants are Christians.’ By the end of the 18th century Islamization encompassed part of the middle strata; settlements with a Muslim majority appeared in Western Ossetia.
Islam in the era of establishment of the Russian administration acquired political and ideological significance. The government was forced to take into account the religious side of any social, economic, political decisions. During the first half of the 19th century the number of Ossetian Muslims grew continuously, while Islam was accepted by representatives of all classes. Several factors contributed to this. Mass relocation to the plain expanded contacts with Muslim neighbours. Propaganda of Islam intensified against the background of the Caucasian War. Various forms of social protest and dissatisfaction with the authorities were embodied in the Islamic ideological form. Wishing to prevent the spread of Islam, the administration announced the persecution of ‘renegades’ and used the survey of lowland lands in 1853-1856 for the separation of Christians and Muslims.
Movement of Muhajirs, Muslims who migrated to the territory of the Ottoman Empire, was led by the Ossetian elite deceived in their hopes for state support and deprived of class privileges in the course of peasant reform. The most numerous parties of immigrants left Ossetia in 1859, 1861 and 1865. The total number of Ossetians who left for Turkey did not exceed 4–5 thousand people, while some of them returned. The invaluable merit of the Muslim intelligentsia was widespread agitation against resettlement and active struggle with its organizers.
In the second half of the 19th and early 20th century Ossetian Muslims for the first time in history were known almost by name. According to officialdata for 1867, Islam was practiced by 11,306 people. The Muslim clergy was represented by 14 men and as many women. At the time of the maximum spread of Islam in Ossetia, the Muslim minority did not exceed 15% of the population.
In the second half of the 19th century, two dozen mosques operated, the number of persons who received Islamic education and the pilgrims who committed the hajj was constantly growing in Ossetia. The Ossetian Islamic minority occupied a disproportionately prominent place in the social and cultural movement of Muslims of Russia at the beginning of the 20th century
(A.Tsalikov, A.Datiev, A.Kantemirov, etc.).
Modern Ossetian Muslims have experienced different periods of confessional policy of the state. After seventy years of atheistic propaganda, the revival of Islam began, Muslim communities function freely, old mosques are being restored and new mosques are being built, dozens of young people are being trained in Islamic educational institutions.
In Alania-Ossetia, there is a long-standing Muslim tradition and a clear idea of what genuine Islamic culture is. There is no doubt that in the new stages of social development Alanian Muslims will responsibly follow their own tradition.
Первые сведения об аланах-мусульманах относятся к раннему средневековью. Мусульманство известно аланам-осетинам со времен Арабского халифата. Арабо-хазарские войны VIII в. затронули и территорию средневекового Аланского государства. Знакомству алан с исламом способствовало, несомненно, и распространение этой религии в Закавказье и приморском Дагестане. Сохранились данные об аланах, служивших при дворе багдадских халифов и позже в гвардии мамлюкских правителей Египта.
Сведения о мусульманских общинах в Алании появляются в сочинениях арабских географов с X в. Археологическим подтверждением существования мусульманских общин считаются фрагменты плит с арабскими надписями XI–XII вв., найденные на аланских городищах. Во второй половине XIII в. ислам суннитского толка стал религией части городского населения Алании. Таким образом, аланское мусульманское меньшинство – самая ранняя исламская сообщество на Центральном Кавказе.
Исламское наследие в аланском языке и культуре хорошо заметно. При этом его основное ядро, насколько можно судить, сформировалось в ранний период знакомства с исламской терминологией. В числе лексических заимствований в осетинском языке: хaeлар (‘идущий впрок’, ‘дружеский’), хaeрам (‘не идущий впрок’, ‘враждебный’), хайыр (‘польза’, ‘прок’), мулк (‘имущество’), пайда (‘выгода’), ахъаз (‘помощь’), фыдбылыз (‘злой дух’, ‘беда’), дзaeнaeт (‘рай’), хъаймaeт (‘страшный суд’), сабыр (‘смирный’), налат (‘бесстыдный’) и др., ставшие органичной частью народного мировоззрения и культуры.
В распространении этих слов отсутствует регионализм, то есть они относятся к основному речевому фонду и их употребление никак не связано ни с географией ислама в Алании-Осетии, ни с конфессиональной принадлежностью носителей осетинского языка.
Политико-географические и социальные особенности распространения ислама в Алании XV–XVIII вв. определялись специфическими условиями выживания в горной зоне Центрального Кавказа. Территория Алании-Осетии ограничивалась горными долинами, а политическая организация сложилась в виде конфедерации самоуправляющихся обществ. Ислам сохранялся в четырех обществах северного склона (Тагаурском, Куртатинском, Алагирском, Дигорском), отдельные мусульманские семьи имелись еще в двух обществах высокогорья (Туальском и Тырсыгомском). Представление соседей о степени исламизации Осетии ясно выразил грузинский историк первой половины XVIII в. Вахушти: у осетин «главари и знатные суть магометане, а простые крестьяне – христиане». К концу XVIII в. исламизация охватила часть средних слоев, в Западной Осетии появились населенные пункты с мусульманским большинством.
Ислам в эпоху установления российской администрации приобрел политико-идеологическое значение. Власть была вынуждена учитывать религиозную сторону любых социальных, экономических, политических решений. На протяжении первой половины XIX в. численность осетинских мусульман росла непрерывно – при этом ислам принимали представители всех сословий. Этому способствовали несколько факторов. Массовое переселение на равнину расширило контакты с соседями-мусульманами. На фоне Кавказской войны усилилась пропаганда ислама. В исламскую идеологическую форму воплощались различные виды социального протеста и недовольства властью. Желая предотвратить распространение ислама, администрация объявила о преследовании «ренегатов», а межевание равнинных земель в 1853–1856 гг. использовала для раздельного поселения христиан и мусульман.
Движение мухаджиров – мусульман, переселявшихся на территорию Османской империи, возглавила осетинская элита, обманутая в своих надеждах на поддержку государства и лишенная сословных привилегий в ходе крестьянской реформы. Наиболее многочисленные партии переселенцев покинули Осетию в 1859, 1861 и 1865 гг. Общая численность ушедших в Турцию осетин не превышала 4–5 тысяч человек, при этом часть из них вернулась обратно. Неоценимой заслугой мусульманской интеллигенции была широкая агитация против переселения и активная борьба с его организаторами.
Осетины-мусульмане во второй половине XIX – начале XX в. впервые в истории известны едва ли не поименно. По официальным данным на 1867 г. мусульманство исповедовали 11306 человек. Мусульманское
духовное сословие представляли 14 мужчин и столько же женщин. В пору максимального распространения ислама в Осетии мусульманское меньшинство не превышало 15 % населения.
Во второй половине XIX в. в Осетии действовали два десятка мечетей, постоянно росло число лиц, получивших исламское образование, и паломников, совершивших хадж. В общественном и культурном движении мусульман России в начале XX в. осетинское исламское меньшинство занимало непропорционально заметное место (А. Цаликов, А. Датиев, А. Кантемиров и др.).
Осетины-мусульмане новейшего времени пережили разные периоды конфессиональной политики государства. После семидесяти лет атеистической пропаганды началось возрождение ислама, свободно действуют мусульманские общины, восстанавливаются старые и строятся новые мечети, десятки молодых людей проходят обучение в исламских учебных заведениях.
В Алании-Осетии существует давняя мусульманская традиция и ясное представление о том, что такое подлинная исламская культура. Нет сомнения, что на новых витках общественного развития аланские мусульмане будут ответственно следовать собственной традиции.
Сведения о мусульманских общинах в Алании появляются в сочинениях арабских географов с X в. Археологическим подтверждением существования мусульманских общин считаются фрагменты плит с арабскими надписями XI–XII вв., найденные на аланских городищах. Во второй половине XIII в. ислам суннитского толка стал религией части городского населения Алании. Таким образом, аланское мусульманское меньшинство – самая ранняя исламская сообщество на Центральном Кавказе.
Исламское наследие в аланском языке и культуре хорошо заметно. При этом его основное ядро, насколько можно судить, сформировалось в ранний период знакомства с исламской терминологией. В числе лексических заимствований в осетинском языке: хaeлар (‘идущий впрок’, ‘дружеский’), хaeрам (‘не идущий впрок’, ‘враждебный’), хайыр (‘польза’, ‘прок’), мулк (‘имущество’), пайда (‘выгода’), ахъаз (‘помощь’), фыдбылыз (‘злой дух’, ‘беда’), дзaeнaeт (‘рай’), хъаймaeт (‘страшный суд’), сабыр (‘смирный’), налат (‘бесстыдный’) и др., ставшие органичной частью народного мировоззрения и культуры.
В распространении этих слов отсутствует регионализм, то есть они относятся к основному речевому фонду и их употребление никак не связано ни с географией ислама в Алании-Осетии, ни с конфессиональной принадлежностью носителей осетинского языка.
Политико-географические и социальные особенности распространения ислама в Алании XV–XVIII вв. определялись специфическими условиями выживания в горной зоне Центрального Кавказа. Территория Алании-Осетии ограничивалась горными долинами, а политическая организация сложилась в виде конфедерации самоуправляющихся обществ. Ислам сохранялся в четырех обществах северного склона (Тагаурском, Куртатинском, Алагирском, Дигорском), отдельные мусульманские семьи имелись еще в двух обществах высокогорья (Туальском и Тырсыгомском). Представление соседей о степени исламизации Осетии ясно выразил грузинский историк первой половины XVIII в. Вахушти: у осетин «главари и знатные суть магометане, а простые крестьяне – христиане». К концу XVIII в. исламизация охватила часть средних слоев, в Западной Осетии появились населенные пункты с мусульманским большинством.
Ислам в эпоху установления российской администрации приобрел политико-идеологическое значение. Власть была вынуждена учитывать религиозную сторону любых социальных, экономических, политических решений. На протяжении первой половины XIX в. численность осетинских мусульман росла непрерывно – при этом ислам принимали представители всех сословий. Этому способствовали несколько факторов. Массовое переселение на равнину расширило контакты с соседями-мусульманами. На фоне Кавказской войны усилилась пропаганда ислама. В исламскую идеологическую форму воплощались различные виды социального протеста и недовольства властью. Желая предотвратить распространение ислама, администрация объявила о преследовании «ренегатов», а межевание равнинных земель в 1853–1856 гг. использовала для раздельного поселения христиан и мусульман.
Движение мухаджиров – мусульман, переселявшихся на территорию Османской империи, возглавила осетинская элита, обманутая в своих надеждах на поддержку государства и лишенная сословных привилегий в ходе крестьянской реформы. Наиболее многочисленные партии переселенцев покинули Осетию в 1859, 1861 и 1865 гг. Общая численность ушедших в Турцию осетин не превышала 4–5 тысяч человек, при этом часть из них вернулась обратно. Неоценимой заслугой мусульманской интеллигенции была широкая агитация против переселения и активная борьба с его организаторами.
Осетины-мусульмане во второй половине XIX – начале XX в. впервые в истории известны едва ли не поименно. По официальным данным на 1867 г. мусульманство исповедовали 11306 человек. Мусульманское
духовное сословие представляли 14 мужчин и столько же женщин. В пору максимального распространения ислама в Осетии мусульманское меньшинство не превышало 15 % населения.
Во второй половине XIX в. в Осетии действовали два десятка мечетей, постоянно росло число лиц, получивших исламское образование, и паломников, совершивших хадж. В общественном и культурном движении мусульман России в начале XX в. осетинское исламское меньшинство занимало непропорционально заметное место (А. Цаликов, А. Датиев, А. Кантемиров и др.).
Осетины-мусульмане новейшего времени пережили разные периоды конфессиональной политики государства. После семидесяти лет атеистической пропаганды началось возрождение ислама, свободно действуют мусульманские общины, восстанавливаются старые и строятся новые мечети, десятки молодых людей проходят обучение в исламских учебных заведениях.
В Алании-Осетии существует давняя мусульманская традиция и ясное представление о том, что такое подлинная исламская культура. Нет сомнения, что на новых витках общественного развития аланские мусульмане будут ответственно следовать собственной традиции.