VIII-XIX əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı fəqihlər Azerbaijani faqihs who lived in the 8th and 19th centuries Азербайджанские факихи, жившие в VIII-XIX веках
Xülasə
Azərbaycan VIII əsrin 30-cu illərində tamamilə Ərəb xilafətinin tərkibinə daxil edilmişdi və bu onun iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni həyatı üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Azərbaycanın iri şəhərlərində məscidlər və mədrəsələr inşa olunur, insanlara əvvəlki inancları unutdurulurdu.
İlk mədrəsə Ərdəbildə açıldı. Dövlət dili ərəb dili olduğuna görə, bütün əsərlər də həmin dildə yazılırdı. Orta əsrlərdə elmlər dünyəvi (əl-ülumul-əqliyyə) və dini (əl-ülumun-nəqliyyə) olmaqla iki yerə bölünürdü. Eyni zamanda, şəriət elmləri (ülumuş-şəriə) və xarici elmlər (ülumul-əcəm) kimi təsnif edilirdi. Xilafətin inkişaf etməsi ilə hüquqi münasibətlər formalaşırdı. Azərbaycan torpaqlarında həm şiə, həm də sünni fəqihlər fəaliyyət göstərirdi. Onlardan Əbu Abdullah Müqəddəsi (X əsr), Əbu Səid Əhməd Hüseyn oğlu Bərdəi (…-929), Əbu Bəkr Məhəmməd Abdulla oğlu Əbhəri (902-986), Yəqub Musa oğlu Ərdəbili (…-991) və başqa alimlərin adlarına bir sıra mənbələrdə rast gəlmək mümkündür. Həmçinin VIII əsrdə Azərbaycanda mötəzilik və əşarilik də yayılmışdı. Əbu Səid Bərdəi və Əbülhəsən Bərdəi mötəziliyi təmsil edən alimlərdən olmuşlar.
X əsrdən başlayaraq, Ərəb xilafəti zəiflədi. Azərbaycan torpaqları XI əsrdə, artıq Səlcuqların hücumlarına məruz qalırdı. Səlcuqların hakimiyyətindən sonra Azərbaycan Atabəyləri-Eldənizlər dövləti yarandı və müstəqil inkişafa başladı. Təbriz, Marağa, Naxçıvan və digər şəhərlərin mədrəsələrində X-XI əsrlərdə dini və dünyəvi elmlər öyrədilirdi. Bağdadda 1067-ci ildə açılmış Nizamiyyə mədrəsəsində bir çox azərbaycanlı alim yetişirdi. Bu zaman digər ölkələrdən də Azərbaycana elm öyrənmək axın başlamışdı. Onlardan fiqh elmini öyrənmək üçün Mərəndə gələn Fəxrəddin Razini (XII əsr) nümunə göstərmək mümkündür. Onun tələbələrindən Təbriz nahiyəsinin qazısı Büdeyl Əli oğlu Bərzəndinin (…-1082), “Bağdad fəqihi” fəxri adını almış Əbu Ömər Osman Dərbəndinin (…-1106), vərəsəlik hüququna dair əsər yazmış Əbdüləziz Əli oğlu Uşnuhinin (…-1111), görkəmli tədqiqatçı fəqih Əbu Həfs Ömər Əhməd oğlu Zəncani Xətibinin (1098-…) və başqalarının adlarını çəkmək olar. Həmin dövrün fəqihlərindən Əbu Həfs Sührəvəndinin (1145-1234) fiqhə dair “Nemətül-fiqh” əsəri mövcuddur. Həmçinin Miyanəcilər nəslindən də XI-XII əsrlərdə görkəmli alimlər yetişmişdir. Onlardan Əbülhəsən Əli Həsən oğlu Miyanəci (…-1079) dövrünün məşhur fəqihi, onun oğlu Əbu Bəkr Məhəmməd Miyanəci də adlı-sanlı fəqih, alim və Həmədan şəhərinin qazısı idi.
Azərbaycan torpaqları XIII əsrin əvvəllərində monqol tayfalarının hücumuna məruz qaldı. XIII-XIV əsrlədə hüquq məktəblərindən Marağada hənəfiliyin, Naxçıvanda şafiliyin yayılması diqqət cəlb edir. İrəvanda Hacı Mehdi İrəvani tərəfindən 1305-ci ildə mədrəsə tikilir. Nəcəfdə Badkubeyi mədrəsəsini isə 1325-ci ildə Hacı Əli Nəqi Badkübeyi inşa etdirir. Bu dövrün görkəmli fəqihlərindən “Səbtül-məsail” əsərini yazan Əminəddin Müzəffər Əbülxeyir oğlu Təbrizi Varaninin (1163-1224), “Təxricul-füru alə üsul” kitabın müəllifi Əbdülmənaqib Mahmud Əhməd oğlu Zəncaninin (1177-1258), Zəki Beyləqaninin (1186-1277), Tacəddin Ürməvinin (…-1254), Şəmsəddin Xoylunun (1187-1240) adlarını çəkmək olar.
XV-XVI əsrlərdə Qaraqoyunlular, daha sonra Ağqoyunlular və Səfəvilər sülaləsi Azərbaycan torpaqlarına hakim oldular. Bu dövrdə həm Hənəfi, həm də Cəfəri hüquq məktəbinin alimləri yaşayıb yaradırdı. Aralarında elmi müstəvidə deyişmələr olur, yaranan ixtilaflar müzakirə edilirdi. Bu dövrün fəqihlərindən Mühyiddin Məhəmməd oğlu Bərdəini (…-1521) və Əhməd Məhəmməd oğlu Ərdəbilini (…-1585) qeyd etmək mümkündür.
XVII-XVIII əsrlər Şah Abbasla Osmanlılar arasında gedən müharibələrin nəticəsi kimi, torpaqlarımızın bölünməsi və Rus Ordusunun buraya hücumları ilə yadda qaldı. Rəsmi dil əvvəl osmanlı ləhcəsi, sonra fars dili oldu, ərəb dilindən yalnız dini və elmi sahələrdə istifadə olunurdu. Azərbaycan xanlıqlarında şəriət məhkəmələri mühüm rol oynayırdı, fəqihlər hakim təbəqə sayılırdı. Naxçıvan, Abşeron, Gəncə, Lənkəran bölgələrində şiə, Quba, Şamaxı, Qarabağ bölgələrində sünni məzhəbi üstünlük təşkil edirdi. Bu dövrün fəqihlərindən biri Mirzə Məhəmməd Həsən oğlu Şirvani (…-1686) idi.
XIX əsrdən başayaraq xanlıqlar bir-bir Çar Rusiyanın himayəsi altına keçdi və bu, istər-istəməz mədəni həyata da təsir etdi. Zaqafqaziyada 1802-ci ildə ilk rus məktəbi, daha sonra bir neçə şəhərdə qəza məktəbləri açıldı. Burada gürcü və rus dilləri, həmçinin Azərbaycan dili tədris edilirdi. Bu dövrdə yaşamış “Xəzainul-əhkam” əsərinin müəllifi Ağa Abid oğlu Fazil Dərbəndi Şirvaninin adını çəkmək olar (…-1868). İctimai-siyasi şəraitin dəyişməsi və Avropa tipli mədəniyyətin nüfuz dairəsinin genişlənməsi dini elmləri tənəzzülə uğratdı. Sonradan Sovet hakimiyyətinin gəlişi və dini təfəkkürün qadağan olunması nəticəsində dini təhsil tamamilə ləğv olundu. 1927-ci ildə Qafqazda bütün vəqflər bağlandı, şəriət məhkəmələri ləğv olundu, repressiyalar başlandı. Nəticədə, həmyerlilərimiz İraq, İran və Türkiyədə dini təhsil aldıqdan sonra orada qalmalı oldular.
İlk mədrəsə Ərdəbildə açıldı. Dövlət dili ərəb dili olduğuna görə, bütün əsərlər də həmin dildə yazılırdı. Orta əsrlərdə elmlər dünyəvi (əl-ülumul-əqliyyə) və dini (əl-ülumun-nəqliyyə) olmaqla iki yerə bölünürdü. Eyni zamanda, şəriət elmləri (ülumuş-şəriə) və xarici elmlər (ülumul-əcəm) kimi təsnif edilirdi. Xilafətin inkişaf etməsi ilə hüquqi münasibətlər formalaşırdı. Azərbaycan torpaqlarında həm şiə, həm də sünni fəqihlər fəaliyyət göstərirdi. Onlardan Əbu Abdullah Müqəddəsi (X əsr), Əbu Səid Əhməd Hüseyn oğlu Bərdəi (…-929), Əbu Bəkr Məhəmməd Abdulla oğlu Əbhəri (902-986), Yəqub Musa oğlu Ərdəbili (…-991) və başqa alimlərin adlarına bir sıra mənbələrdə rast gəlmək mümkündür. Həmçinin VIII əsrdə Azərbaycanda mötəzilik və əşarilik də yayılmışdı. Əbu Səid Bərdəi və Əbülhəsən Bərdəi mötəziliyi təmsil edən alimlərdən olmuşlar.
X əsrdən başlayaraq, Ərəb xilafəti zəiflədi. Azərbaycan torpaqları XI əsrdə, artıq Səlcuqların hücumlarına məruz qalırdı. Səlcuqların hakimiyyətindən sonra Azərbaycan Atabəyləri-Eldənizlər dövləti yarandı və müstəqil inkişafa başladı. Təbriz, Marağa, Naxçıvan və digər şəhərlərin mədrəsələrində X-XI əsrlərdə dini və dünyəvi elmlər öyrədilirdi. Bağdadda 1067-ci ildə açılmış Nizamiyyə mədrəsəsində bir çox azərbaycanlı alim yetişirdi. Bu zaman digər ölkələrdən də Azərbaycana elm öyrənmək axın başlamışdı. Onlardan fiqh elmini öyrənmək üçün Mərəndə gələn Fəxrəddin Razini (XII əsr) nümunə göstərmək mümkündür. Onun tələbələrindən Təbriz nahiyəsinin qazısı Büdeyl Əli oğlu Bərzəndinin (…-1082), “Bağdad fəqihi” fəxri adını almış Əbu Ömər Osman Dərbəndinin (…-1106), vərəsəlik hüququna dair əsər yazmış Əbdüləziz Əli oğlu Uşnuhinin (…-1111), görkəmli tədqiqatçı fəqih Əbu Həfs Ömər Əhməd oğlu Zəncani Xətibinin (1098-…) və başqalarının adlarını çəkmək olar. Həmin dövrün fəqihlərindən Əbu Həfs Sührəvəndinin (1145-1234) fiqhə dair “Nemətül-fiqh” əsəri mövcuddur. Həmçinin Miyanəcilər nəslindən də XI-XII əsrlərdə görkəmli alimlər yetişmişdir. Onlardan Əbülhəsən Əli Həsən oğlu Miyanəci (…-1079) dövrünün məşhur fəqihi, onun oğlu Əbu Bəkr Məhəmməd Miyanəci də adlı-sanlı fəqih, alim və Həmədan şəhərinin qazısı idi.
Azərbaycan torpaqları XIII əsrin əvvəllərində monqol tayfalarının hücumuna məruz qaldı. XIII-XIV əsrlədə hüquq məktəblərindən Marağada hənəfiliyin, Naxçıvanda şafiliyin yayılması diqqət cəlb edir. İrəvanda Hacı Mehdi İrəvani tərəfindən 1305-ci ildə mədrəsə tikilir. Nəcəfdə Badkubeyi mədrəsəsini isə 1325-ci ildə Hacı Əli Nəqi Badkübeyi inşa etdirir. Bu dövrün görkəmli fəqihlərindən “Səbtül-məsail” əsərini yazan Əminəddin Müzəffər Əbülxeyir oğlu Təbrizi Varaninin (1163-1224), “Təxricul-füru alə üsul” kitabın müəllifi Əbdülmənaqib Mahmud Əhməd oğlu Zəncaninin (1177-1258), Zəki Beyləqaninin (1186-1277), Tacəddin Ürməvinin (…-1254), Şəmsəddin Xoylunun (1187-1240) adlarını çəkmək olar.
XV-XVI əsrlərdə Qaraqoyunlular, daha sonra Ağqoyunlular və Səfəvilər sülaləsi Azərbaycan torpaqlarına hakim oldular. Bu dövrdə həm Hənəfi, həm də Cəfəri hüquq məktəbinin alimləri yaşayıb yaradırdı. Aralarında elmi müstəvidə deyişmələr olur, yaranan ixtilaflar müzakirə edilirdi. Bu dövrün fəqihlərindən Mühyiddin Məhəmməd oğlu Bərdəini (…-1521) və Əhməd Məhəmməd oğlu Ərdəbilini (…-1585) qeyd etmək mümkündür.
XVII-XVIII əsrlər Şah Abbasla Osmanlılar arasında gedən müharibələrin nəticəsi kimi, torpaqlarımızın bölünməsi və Rus Ordusunun buraya hücumları ilə yadda qaldı. Rəsmi dil əvvəl osmanlı ləhcəsi, sonra fars dili oldu, ərəb dilindən yalnız dini və elmi sahələrdə istifadə olunurdu. Azərbaycan xanlıqlarında şəriət məhkəmələri mühüm rol oynayırdı, fəqihlər hakim təbəqə sayılırdı. Naxçıvan, Abşeron, Gəncə, Lənkəran bölgələrində şiə, Quba, Şamaxı, Qarabağ bölgələrində sünni məzhəbi üstünlük təşkil edirdi. Bu dövrün fəqihlərindən biri Mirzə Məhəmməd Həsən oğlu Şirvani (…-1686) idi.
XIX əsrdən başayaraq xanlıqlar bir-bir Çar Rusiyanın himayəsi altına keçdi və bu, istər-istəməz mədəni həyata da təsir etdi. Zaqafqaziyada 1802-ci ildə ilk rus məktəbi, daha sonra bir neçə şəhərdə qəza məktəbləri açıldı. Burada gürcü və rus dilləri, həmçinin Azərbaycan dili tədris edilirdi. Bu dövrdə yaşamış “Xəzainul-əhkam” əsərinin müəllifi Ağa Abid oğlu Fazil Dərbəndi Şirvaninin adını çəkmək olar (…-1868). İctimai-siyasi şəraitin dəyişməsi və Avropa tipli mədəniyyətin nüfuz dairəsinin genişlənməsi dini elmləri tənəzzülə uğratdı. Sonradan Sovet hakimiyyətinin gəlişi və dini təfəkkürün qadağan olunması nəticəsində dini təhsil tamamilə ləğv olundu. 1927-ci ildə Qafqazda bütün vəqflər bağlandı, şəriət məhkəmələri ləğv olundu, repressiyalar başlandı. Nəticədə, həmyerlilərimiz İraq, İran və Türkiyədə dini təhsil aldıqdan sonra orada qalmalı oldular.
Already in the 30s of the 8th century Azerbaijan was completely included in the Arab Caliphate, which was of great importance for its economic, sociopolitical and cultural life. Mosques and madrassas were being built in major cities of Azerbaijan, people were made to forget their previous beliefs. The first madrassa was opened in Ardabil. Since the state language was Arabic, all works were written in that language. In the Middle Ages, sciences were divided into two parts: secular (Al-ulumul-aqliyya) and religious (Al-ulumunnakliyya). At the same time, they were classified as Sharia (ulumush-sharia) and foreign sciences (ulumul-ajam). Legal relations were formed with the development of caliphate. Both shia and Sunni faqihs were operating on Azerbaijani lands. From them the names of such scientists as Abu Abdullah Muqaddasi (10th century), Abu Said Ahmad Husseyn oglu Bardai (...-929), Abu Bakr Mahammad Abdullah oglu Ahbari (902-986), Yagub Musa oglu Ardabilli (...-991) and others can be found in a number of sources. Also in the VIII century mu’tazilism and ash’arism spread in Azerbaijan. Abu Said Bardai and Abulhasan Bardai were scholars representing mu’tazilism.
From the 10th century, the Arab Caliphate began to weaken. In the 11th century Azerbaijani lands were already subjected to Seljuk attacks. After the Seljuk rule, the Azerbaijani state of Atabay-Eldeniz was established and independent development began. In the 10th and 11th centuries in Tabriz, Maragha, Nakhchivan and other cities religious and secular sciences were taught in madrassas. Many Azerbaijani scientists grew up in the Nizamiyyamadrassa, which was opened in Baghdad in 1067. At this time people began to flow to Azerbaijan from other countries to learn science. An example of them is Fakhraddin Razini (12th century) who came to Maranda to study the science of fiqh. Among his students, the kadee of Tabriz district Budeyl Ali oglu Barzandi (...-1082), Abu Omar Osman Derbendi (...-1106) who received the honorary title of “Faqih of Bagdad”, Abdulaziz Ali oglu Ushnuhi (...1111) who wrote a work on the succession law, Abu Hefs Omar oglu Zanjani Khatibi (1098 -...), a prominent faqih researcher and others can be named. There is a “Nematul-fiqh” work on the fiqh of Abu Hefs Suhravandi (11451234), one of the faqihs of that period. Prominent scholars from the generation of the Miyanachi were educated in the 11th and 12th centuries. Abulhasan Ali Hasan Oglu Miyanachi (...-1079) was the famous faqih of the time, his son Abu Bakr Muhammad Miyanachi was also a famous faqih, scholar and kadee of the city of Hamadan.
At the beginning of the 13th century Azerbaijani lands were attacked by Mongol tribes. In the 13th and 14th centuries, the spread of hanafism in Maraga, Shafiism in Nakhchivan, which were law schools attracts attention. In 1305, a madrassa was built in Irevan by Haji Mehdi Irevani. In 1325, Haji Ali Nagi built the Badkubeyi madrassa in Najaf. Of the prominent faqihs of this period we can name Amineddin Muzaffar Abulkheyir oglu Tabrizi Varani (1163-1224), the author of Sabtul-masail, Abdulmanagib Mahmud Ahmed oglu Zanjani (1177-1258), the author of the book Takhrij al-Furu Ala alUsul, Zaki Beylagani (1186-1277), Tajaddin Urmavi (...-1254), Shamsaddin Khoylu (1187-1240).
In the 15th and 16th centuries Kara Koyunlus, then Aq Qoyunlus and Safavids dynasty dominated on the Azerbaijani lands. The scholars of both Hanafi and Jafari law school lived and created during this period. They had disputes among themselves in the scientific sphere and the emerged conflicts were discussed. Of the faqihs of this period we can mention Muhyiddin Mahammad oglu Bardai (...-1521) and Ahmad Mahammad Oglu Ardabili (...1585).
The 17th and 18th centuries were remembered with division our lands and the attacks of the Russian army here as a result of the wars between Shah Abbas and the Ottomans. The official language was first the Ottoman dialect, then the Persian language, the Arabic language was used only in the religious and scientific fields. Sharia courts played an important role in the Azerbaijani khanates, faqihs were considered a ruling layer of population. Shia confession prevailed in Nakhchivan, Absheron, Ganja, Lankaran regionsand Sunni in Guba, Shamakhi and Karabakh regions. One of the faqihs of this period was Mirza Mahammad Hasan oglu Shirvani (...-1686).
Starting from the 19th century, the khanates one by one moved under the patronage of Tsarist Russia, which inevitably influenced cultural life. In 1802, the first Russian school was opened in Transcaucasia, and then district schools in several cities. Georgian and Russian languages, as well as Azerbaijani were taught here. It is possible to name the author of the work “Khazainul-Ahkam” Agha Abid oglu Fazil Darbandi Shirvani who lived in this period (...-1868). The change in socio-political conditions and the expansion of the sphere of influence of European culture have led to the decline of religious sciences. Subsequently, as a result of the arrival of Soviet power and the ban on religious thinking, religious education was completely abolished. In 1927, all vaqfs were closed in the Caucasus, Sharia courts were abolished, repressions began. As a result, our compatriots had to stay there after receiving religious education in Iraq, Iran and Turkey.
From the 10th century, the Arab Caliphate began to weaken. In the 11th century Azerbaijani lands were already subjected to Seljuk attacks. After the Seljuk rule, the Azerbaijani state of Atabay-Eldeniz was established and independent development began. In the 10th and 11th centuries in Tabriz, Maragha, Nakhchivan and other cities religious and secular sciences were taught in madrassas. Many Azerbaijani scientists grew up in the Nizamiyyamadrassa, which was opened in Baghdad in 1067. At this time people began to flow to Azerbaijan from other countries to learn science. An example of them is Fakhraddin Razini (12th century) who came to Maranda to study the science of fiqh. Among his students, the kadee of Tabriz district Budeyl Ali oglu Barzandi (...-1082), Abu Omar Osman Derbendi (...-1106) who received the honorary title of “Faqih of Bagdad”, Abdulaziz Ali oglu Ushnuhi (...1111) who wrote a work on the succession law, Abu Hefs Omar oglu Zanjani Khatibi (1098 -...), a prominent faqih researcher and others can be named. There is a “Nematul-fiqh” work on the fiqh of Abu Hefs Suhravandi (11451234), one of the faqihs of that period. Prominent scholars from the generation of the Miyanachi were educated in the 11th and 12th centuries. Abulhasan Ali Hasan Oglu Miyanachi (...-1079) was the famous faqih of the time, his son Abu Bakr Muhammad Miyanachi was also a famous faqih, scholar and kadee of the city of Hamadan.
At the beginning of the 13th century Azerbaijani lands were attacked by Mongol tribes. In the 13th and 14th centuries, the spread of hanafism in Maraga, Shafiism in Nakhchivan, which were law schools attracts attention. In 1305, a madrassa was built in Irevan by Haji Mehdi Irevani. In 1325, Haji Ali Nagi built the Badkubeyi madrassa in Najaf. Of the prominent faqihs of this period we can name Amineddin Muzaffar Abulkheyir oglu Tabrizi Varani (1163-1224), the author of Sabtul-masail, Abdulmanagib Mahmud Ahmed oglu Zanjani (1177-1258), the author of the book Takhrij al-Furu Ala alUsul, Zaki Beylagani (1186-1277), Tajaddin Urmavi (...-1254), Shamsaddin Khoylu (1187-1240).
In the 15th and 16th centuries Kara Koyunlus, then Aq Qoyunlus and Safavids dynasty dominated on the Azerbaijani lands. The scholars of both Hanafi and Jafari law school lived and created during this period. They had disputes among themselves in the scientific sphere and the emerged conflicts were discussed. Of the faqihs of this period we can mention Muhyiddin Mahammad oglu Bardai (...-1521) and Ahmad Mahammad Oglu Ardabili (...1585).
The 17th and 18th centuries were remembered with division our lands and the attacks of the Russian army here as a result of the wars between Shah Abbas and the Ottomans. The official language was first the Ottoman dialect, then the Persian language, the Arabic language was used only in the religious and scientific fields. Sharia courts played an important role in the Azerbaijani khanates, faqihs were considered a ruling layer of population. Shia confession prevailed in Nakhchivan, Absheron, Ganja, Lankaran regionsand Sunni in Guba, Shamakhi and Karabakh regions. One of the faqihs of this period was Mirza Mahammad Hasan oglu Shirvani (...-1686).
Starting from the 19th century, the khanates one by one moved under the patronage of Tsarist Russia, which inevitably influenced cultural life. In 1802, the first Russian school was opened in Transcaucasia, and then district schools in several cities. Georgian and Russian languages, as well as Azerbaijani were taught here. It is possible to name the author of the work “Khazainul-Ahkam” Agha Abid oglu Fazil Darbandi Shirvani who lived in this period (...-1868). The change in socio-political conditions and the expansion of the sphere of influence of European culture have led to the decline of religious sciences. Subsequently, as a result of the arrival of Soviet power and the ban on religious thinking, religious education was completely abolished. In 1927, all vaqfs were closed in the Caucasus, Sharia courts were abolished, repressions began. As a result, our compatriots had to stay there after receiving religious education in Iraq, Iran and Turkey.
Уже в 30-х годах VIII века Азербайджан полностью вошел в состав Арабского халифата, что сыграло огромную роль в его экономической, общественно-политической и культурной жизни. В крупных городах Азербайджана были построены мечети и медресе, людей принуждали забыть предыдущие убеждения. Первое медресе было открыто в Ардебиле. Все произведения писались на арабском языке, так как он стал государственным языком. В средние века науки подразделились на две группы: светские (аль-улумуль-аглия) и религиозные (аль-улумун-наглия). В то же время они классифицировались как шариатские науки (улумуш-шариа) и иностранные науки (улумуль-аджам). С развитием халифата сформировались юридические отношения. На территории Азербайджана функционировали как шиитские, так и суннитские факихи. В различных источниках можно встретить имена таких ученых, как Абу Абдуллах Мугаддаси (X век), Абу Саид Ахмед Гусейноглу Бардаи (… 929), Абу Бакр Магомед Абдулла оглу Абхари (902-986), Ягуб Муса оглу Ардабили (… 991) и т.д. Также в VIII веке в Азербайджане распространились Azərbaycanda мутазилизм и ашаризм. Ученые Абу Саид Бардаи и Абдульгасан Бардаи были сторонниками мутазилизма.
Начиная с X веках, влияние арабского халифа начало слабеть. Уже в XI веке азербайджанские земли подверглись нападениям сельджуков. После правления сельджуков на территории Азербайджана образовалось государство Атабеков-Эльданизов, которое начало независимо развиваться. В X-XI веках в Тебризе, Мараге, Нахчыване и других городах в медресе преподавались религиозные и светски науки. В 1067 году в медресе Низамия, открывшейся в Багдаде, были воспитаны многие азербайджанские ученые. При этом в Азербайджан из других стран начался поток желающих учиться. Среди них в качестве примера можно отметить Фахраддина Рази (XII век), прибывшим в Маранду для изучения науки фикх. Среди его учеников можно назвать имена кадия Тебриза Будейла Алиоглу Барзандини (… 1082), Абу Омара Османа Дарбанди, получившего почетное звание “факих Багдада” (… 1106), Абдульазиза Алиоглу Ушнихи, написавшего произведение относительно наследственного права (… 1111), выдающегося исследователя Абу Хафса Омара Ахмедоглу Занджани Ха-
тиби (1098 …) и др. Факих этого периода Абу Хафс Сухраванди (11451234) написал произведение по фикху “Нематул-фикх”. В XI-XII веках выдающиеся ученые вышли также из рода Мияниджи. Из них Абульгасан Али Гасаноглу Мияниджи (… 1079) был известным факихом той эпохи, а его сын Абу Бакр Магомед Мияниджи известным факихом, кадием города Хамадан.
В начале XIII века азербайджанские земли подверглись нападениям монгольских племен. В XIII-XIV веках из юридических школ в Мараге распространился ханафитский мазхаб, а в Нахчыване шафиитский мазхаб. В 1305 году Гаджи Мехди Иравани построил в Иреване медресе. А в 1325 году в Наджафе Гаджи Али Наги Бадкубейи построил медресе Бадкубейи. Среди выдающихся факихов этой эпохи можно отметить Аминаддина Музаффар Абульхейироглу Табризи Варани, написавшего произведение «Сабтуль-масаиль» (1163-1224), Абдульманагиба Махмуда Ахмедоглу Занджани, являющегося автором книги “Тахриджуль-фурульаусуль” (1177-1258), Зеки Бейлагани (1186-1277), Таджеддина Урмави (… 1254), Шамседдина Хойлу (1187-1240).
В XV-XVI веках на территории Азербайджана правили Кара-коюнлу, а затем Аг-коюнлу и династия Сефевидов. В этом периоде жили и функционировали ученые как ханафитской, так и джафаритской школы. Между ними происходили религиозные дебаты, обсуждались возникающие разногласия. Среди факихов этой эпохи можно отметить Мухйиддина Магомедоглу Бардаини (… 1521) и Ахмеда Магомедоглу Ардабили (… 1585).
XVII-XVIII века запомнились расколом наших земель в результате войн между Шах Аббасом и Османской империей, и нападением русской армии. Официальным языком стал вначале османский говор, а затем персидский язык, арабский язык использовался только в религиозной и научной сферах. В азербайджанских ханствах шариатские суды играли важную роль, факихи считались правящим классом. В таких регионах, как Нахчыван, Абшерон, Гянджа, Лянкяран преобладал шиизм, а в Губе, Шемаха, Карабах суннизм. Видным факихом этого периода был Мирза Магомед Гасаноглу Ширвани (… 1686).
Начиная с XIX века, ханства по одному перешли под покровительство царской России, что волей-неволей, сказалось и на культурной жизни. На Закавказье в 1802 году открылась первая русская школа, а затем в нескольких городах школы-гяза. Здесь преподавались грузинский и русский языки, а также азербайджанский язык. Из ученых, живших в этом периоде, можно назвать имя Аги Абидоглу Фазиль Дарбанди Ширвани автора
произведения «Хазаинул-ахкам» (… 1868). Изменение социально-политических условий и расширение влияния культуры европейского типа привели к упадку религиозных наук. Впоследствии религиозное образование было полностью отменено в результате прихода к власти советского правления и запрета религиозной мысли. В 1927 году на Кавказе закрылись все вакуфы, шариатские суды были отменены, начались репрессии. В результате нашим соотечественникам пришлось остаться в Ираке, Иране и Турции после получения религиозного образования там.
Начиная с X веках, влияние арабского халифа начало слабеть. Уже в XI веке азербайджанские земли подверглись нападениям сельджуков. После правления сельджуков на территории Азербайджана образовалось государство Атабеков-Эльданизов, которое начало независимо развиваться. В X-XI веках в Тебризе, Мараге, Нахчыване и других городах в медресе преподавались религиозные и светски науки. В 1067 году в медресе Низамия, открывшейся в Багдаде, были воспитаны многие азербайджанские ученые. При этом в Азербайджан из других стран начался поток желающих учиться. Среди них в качестве примера можно отметить Фахраддина Рази (XII век), прибывшим в Маранду для изучения науки фикх. Среди его учеников можно назвать имена кадия Тебриза Будейла Алиоглу Барзандини (… 1082), Абу Омара Османа Дарбанди, получившего почетное звание “факих Багдада” (… 1106), Абдульазиза Алиоглу Ушнихи, написавшего произведение относительно наследственного права (… 1111), выдающегося исследователя Абу Хафса Омара Ахмедоглу Занджани Ха-
тиби (1098 …) и др. Факих этого периода Абу Хафс Сухраванди (11451234) написал произведение по фикху “Нематул-фикх”. В XI-XII веках выдающиеся ученые вышли также из рода Мияниджи. Из них Абульгасан Али Гасаноглу Мияниджи (… 1079) был известным факихом той эпохи, а его сын Абу Бакр Магомед Мияниджи известным факихом, кадием города Хамадан.
В начале XIII века азербайджанские земли подверглись нападениям монгольских племен. В XIII-XIV веках из юридических школ в Мараге распространился ханафитский мазхаб, а в Нахчыване шафиитский мазхаб. В 1305 году Гаджи Мехди Иравани построил в Иреване медресе. А в 1325 году в Наджафе Гаджи Али Наги Бадкубейи построил медресе Бадкубейи. Среди выдающихся факихов этой эпохи можно отметить Аминаддина Музаффар Абульхейироглу Табризи Варани, написавшего произведение «Сабтуль-масаиль» (1163-1224), Абдульманагиба Махмуда Ахмедоглу Занджани, являющегося автором книги “Тахриджуль-фурульаусуль” (1177-1258), Зеки Бейлагани (1186-1277), Таджеддина Урмави (… 1254), Шамседдина Хойлу (1187-1240).
В XV-XVI веках на территории Азербайджана правили Кара-коюнлу, а затем Аг-коюнлу и династия Сефевидов. В этом периоде жили и функционировали ученые как ханафитской, так и джафаритской школы. Между ними происходили религиозные дебаты, обсуждались возникающие разногласия. Среди факихов этой эпохи можно отметить Мухйиддина Магомедоглу Бардаини (… 1521) и Ахмеда Магомедоглу Ардабили (… 1585).
XVII-XVIII века запомнились расколом наших земель в результате войн между Шах Аббасом и Османской империей, и нападением русской армии. Официальным языком стал вначале османский говор, а затем персидский язык, арабский язык использовался только в религиозной и научной сферах. В азербайджанских ханствах шариатские суды играли важную роль, факихи считались правящим классом. В таких регионах, как Нахчыван, Абшерон, Гянджа, Лянкяран преобладал шиизм, а в Губе, Шемаха, Карабах суннизм. Видным факихом этого периода был Мирза Магомед Гасаноглу Ширвани (… 1686).
Начиная с XIX века, ханства по одному перешли под покровительство царской России, что волей-неволей, сказалось и на культурной жизни. На Закавказье в 1802 году открылась первая русская школа, а затем в нескольких городах школы-гяза. Здесь преподавались грузинский и русский языки, а также азербайджанский язык. Из ученых, живших в этом периоде, можно назвать имя Аги Абидоглу Фазиль Дарбанди Ширвани автора
произведения «Хазаинул-ахкам» (… 1868). Изменение социально-политических условий и расширение влияния культуры европейского типа привели к упадку религиозных наук. Впоследствии религиозное образование было полностью отменено в результате прихода к власти советского правления и запрета религиозной мысли. В 1927 году на Кавказе закрылись все вакуфы, шариатские суды были отменены, начались репрессии. В результате нашим соотечественникам пришлось остаться в Ираке, Иране и Турции после получения религиозного образования там.