Son dönəm Qafqaz alimlərindən Müslüm əl-Uradi The Caucasian scholars of the last period, Muslim al-Uradi Муслюм аль-Уради как ученый Кавказа последнего периода
Xülasə
Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsi, xüsusilə XIX əsrin başlanğıcından sovet işğalına qədərki dövrdə Qafqazda islami elmlərin öyrənilməsində mərkəz bölgələrdən biri idi. Katex, Balakən, Car, Zaqatala, Tala və İlisu mədrəsələri bölgə alimlərinin və tələbələrinin ən çox toplaşdığı yerlər idi. Bu bölgədə fəaliyyət göstərmiş ən məşhur alimlərdən biri də Müslüm əl-Uradidir. Əslən Dağıstanın Şamilsk rayonunun Urada kəndindən olan Müslüm əl-Uradinin, demək olar ki, elmi fəaliyyətini bütünlüklə Azərbaycanın şimal-qərbinə aiddir. Xəttat, sufi, ədib və elmi əsərlərin yazarı olan Müslüm əl-Uradinin əlyazma halında olan bütün əsərlərini araşdırdığımız zaman bu əsərlərin Katex, Car, Zaqatala (Zaqatala) və İlisuda yazıldığının şahidi oluruq.
Çox təəssüflər olsun ki, o qədər uzaq olmayan bir tarixdə Azərbaycanda yaşamış bu dəyərli alim haqqında indiyədək heç bir araşdırma aparılmamışdır. Buna görə də müəllifin həyatı haqqında əlimizdə kifayət qədər məlumat yoxdur. Əlimizdə mövcud olan əlyazmalardan hərəkətlə Müslüm əl-Uradinin 18881910 tarixləri arasında həyatda olduğunu demək mümkündür. Müslüm əl-Uradinin öz xətti ilə yazdığı “Təhzibuʼl-Məntiq vəʼl-Kəlam” adlı risalə 1305/1888-ci illərdə İlisu kəndində yazılmışdır. Müəllifin öz əsəri olan “ət-Tuhfətuʼl-Aliyyə iləʼ-Həzrətiʼl-Muhamməd Aliyyə fimə Yətəalləqu biʼn-Nəfsiʼl-İnsaniyyə” isə 1328/1910-cu illərdə müəllifin öz xətti ilə Zaqatala kəndində (indiki Zaqatala şəhəri) yazılmışdır. Müəllifin bu əsəri bəzi nöqteyi-nəzərdən önəmlidir. Müslüm əl-Uradi bu əsərini “Car salnaməsi”nin müəllifi Məhəmməd Əli əl-Carinin göndərdiyi bir məktub əsasında qələmə almışdır. Bu məktub Məhəmməd Əli əl-Carinin təkcə tarixçi deyil, eyni zamanda, ilahiyyat sahəsində də dərin bilgiyə sahib olduğunu göstərir. Əsərdə mövcud olan digər mühüm məlumat isə Müslüm əl-Uradinin otuz il müddətində Ərəb dili tədris və təlimi ilə məşğul olduğunu ifadə etməsidir.
Müslüm əl-Uradiyə aid olan və əlimizdə mövcud yeddi əsər vardır. “əl-Bədruʼl-Munir liʼr-Raqis biʼz-Zikr min Sufiyyətiʼz-Zaman əl-Əxir”; “ət-Tuhfətuʼl-Aliyyə”; “əl-Məsabihuʼl-Muslimiyyə li-Əhliʼl-İslamiʼl-Cəbəliyyə”; “Beyuʼl-Məvquf, Hukmuʼt-Təravih fiʼd-Diyariʼd-Dağıstaniyyə”; “Risalə fi Əcvibəti Molla Həsən əl-Ləkəvi əl-Cari” əsərləri müəllifin bu günədək gəlib-çatmış kitablarındandır. əl-Uradiyə aid olduğu bilinən, ancaq indiyədəktapılmayan bəzi əsərlər isə bunlardır: “Nəşruʼl-Məsəil an Əcvibətiʼs-Sail”; “Hübubuʼl-İnəb vəʼr-Rumman fi Həlli Əsiləti Axiriʼz-Zaman”; “əl-Ədillətuʼl-Qatiyyə”; “Fəvaid Müslimiyyə”.
Çoxyönlü yazar olan Müslüm əl-Uradi irsinin dərindən öyrənilməsi XIX əsrin ortalarından etibarən, sovet işğalının başlandığı dövrəqədərki zaman kəsiyində Azərbaycanın şimal-qərbindəki elmi fəaliyyəti öyrənməmizə işıq tutacaqdır.
Çox təəssüflər olsun ki, o qədər uzaq olmayan bir tarixdə Azərbaycanda yaşamış bu dəyərli alim haqqında indiyədək heç bir araşdırma aparılmamışdır. Buna görə də müəllifin həyatı haqqında əlimizdə kifayət qədər məlumat yoxdur. Əlimizdə mövcud olan əlyazmalardan hərəkətlə Müslüm əl-Uradinin 18881910 tarixləri arasında həyatda olduğunu demək mümkündür. Müslüm əl-Uradinin öz xətti ilə yazdığı “Təhzibuʼl-Məntiq vəʼl-Kəlam” adlı risalə 1305/1888-ci illərdə İlisu kəndində yazılmışdır. Müəllifin öz əsəri olan “ət-Tuhfətuʼl-Aliyyə iləʼ-Həzrətiʼl-Muhamməd Aliyyə fimə Yətəalləqu biʼn-Nəfsiʼl-İnsaniyyə” isə 1328/1910-cu illərdə müəllifin öz xətti ilə Zaqatala kəndində (indiki Zaqatala şəhəri) yazılmışdır. Müəllifin bu əsəri bəzi nöqteyi-nəzərdən önəmlidir. Müslüm əl-Uradi bu əsərini “Car salnaməsi”nin müəllifi Məhəmməd Əli əl-Carinin göndərdiyi bir məktub əsasında qələmə almışdır. Bu məktub Məhəmməd Əli əl-Carinin təkcə tarixçi deyil, eyni zamanda, ilahiyyat sahəsində də dərin bilgiyə sahib olduğunu göstərir. Əsərdə mövcud olan digər mühüm məlumat isə Müslüm əl-Uradinin otuz il müddətində Ərəb dili tədris və təlimi ilə məşğul olduğunu ifadə etməsidir.
Müslüm əl-Uradiyə aid olan və əlimizdə mövcud yeddi əsər vardır. “əl-Bədruʼl-Munir liʼr-Raqis biʼz-Zikr min Sufiyyətiʼz-Zaman əl-Əxir”; “ət-Tuhfətuʼl-Aliyyə”; “əl-Məsabihuʼl-Muslimiyyə li-Əhliʼl-İslamiʼl-Cəbəliyyə”; “Beyuʼl-Məvquf, Hukmuʼt-Təravih fiʼd-Diyariʼd-Dağıstaniyyə”; “Risalə fi Əcvibəti Molla Həsən əl-Ləkəvi əl-Cari” əsərləri müəllifin bu günədək gəlib-çatmış kitablarındandır. əl-Uradiyə aid olduğu bilinən, ancaq indiyədəktapılmayan bəzi əsərlər isə bunlardır: “Nəşruʼl-Məsəil an Əcvibətiʼs-Sail”; “Hübubuʼl-İnəb vəʼr-Rumman fi Həlli Əsiləti Axiriʼz-Zaman”; “əl-Ədillətuʼl-Qatiyyə”; “Fəvaid Müslimiyyə”.
Çoxyönlü yazar olan Müslüm əl-Uradi irsinin dərindən öyrənilməsi XIX əsrin ortalarından etibarən, sovet işğalının başlandığı dövrəqədərki zaman kəsiyində Azərbaycanın şimal-qərbindəki elmi fəaliyyəti öyrənməmizə işıq tutacaqdır.
Starting from the beginning of the 19th century up to the Soviet occupation of the North-West part, Azerbaijan was the center of Islamic studies in the Caucasus. Katekh, Balakan, Jar, Zagatala, Tala and Ilisu madrasas were the places where regional scholars and students gathered. Muslim al-Uradi was one of the leading scholars in this region. Originally, he was from the Shamilsk province of Dagestan, however, nearly all of his works relate to the north-west part of Azerbaijan. Muslim al-Uradi was a calligraphist, pious man, poet as well as the author of scholarly works. His manuscripts reveal that they were written in Katekh, Jar, Zaqatala and Ilisu.
Unfortunately, the activity of this prominent scholar who lived in Azerbaijan has never been studied though the time he lived is not so far. Therefore, the sources lack the information about his life. According to the existing manuscripts, it can be said that Muslim al-Uradi have lived between 1888-1910. Tahzib ul-Mantiq va-l-Kalam was written by him in Ilisu in 1305/1888. And his work at-Tuhfatuʼl-Aliyya ilaʼ-Hazratiʼl-Muhammad Aliyyafima Yataallaqu biʼn-Nafsiʼl-İnsaniyya was written with his own handwriting in Zaqatala in 1328/1910. This work is important from several aspects. Muslim alUradi wrote this work according to a letter by Muhammad Ali al-Jari who was the author of the book Jar Salnamasi (Chronology of Jar). The letter showcases that Muhammad Ali al-Jari was not only a historian, but also a scholar with profound knowledge in theological studies. Another important information in the work is that he had been engaged in teaching and training Arabic language for thirty years.
Today we have a large number of works which belongs to Muslim alUradi. Al-Badru’l-Munir li’r-Raqis bi’z-Zikr min Sufi yyati’z-Zaman al-Akhir, at-Tuhfatu’l-Aliyya, al-Masabihu’l-Muslimiyya li-Ahli’l-Islami’l-Jabaliyya, Beyu’l-Mavquf, Hukmu’t-Taravih fi’d Diyari’d-Dagistaniyya, Risala fi Ajvibati Molla Hasan al-Lakavi al-Jari are some of them. Some of his works not found up to present are: Nashruʼl-Masail an Ajvibatiʼs-Sail, Hububuʼl-İnab vaʼr-Rumman fi Halli Asilati Akhiriʼz-Zaman, al-Adillatuʼl-Gatiyya, Favaid Muslimiyya.
Muslim al-Uradi is a comprehensive writer and a deep study of his legacy will shed light on the scientific activities in the north-west of Azerbaijan, from the middle of the 19th century up to the start of the Soviet occupation period.
Unfortunately, the activity of this prominent scholar who lived in Azerbaijan has never been studied though the time he lived is not so far. Therefore, the sources lack the information about his life. According to the existing manuscripts, it can be said that Muslim al-Uradi have lived between 1888-1910. Tahzib ul-Mantiq va-l-Kalam was written by him in Ilisu in 1305/1888. And his work at-Tuhfatuʼl-Aliyya ilaʼ-Hazratiʼl-Muhammad Aliyyafima Yataallaqu biʼn-Nafsiʼl-İnsaniyya was written with his own handwriting in Zaqatala in 1328/1910. This work is important from several aspects. Muslim alUradi wrote this work according to a letter by Muhammad Ali al-Jari who was the author of the book Jar Salnamasi (Chronology of Jar). The letter showcases that Muhammad Ali al-Jari was not only a historian, but also a scholar with profound knowledge in theological studies. Another important information in the work is that he had been engaged in teaching and training Arabic language for thirty years.
Today we have a large number of works which belongs to Muslim alUradi. Al-Badru’l-Munir li’r-Raqis bi’z-Zikr min Sufi yyati’z-Zaman al-Akhir, at-Tuhfatu’l-Aliyya, al-Masabihu’l-Muslimiyya li-Ahli’l-Islami’l-Jabaliyya, Beyu’l-Mavquf, Hukmu’t-Taravih fi’d Diyari’d-Dagistaniyya, Risala fi Ajvibati Molla Hasan al-Lakavi al-Jari are some of them. Some of his works not found up to present are: Nashruʼl-Masail an Ajvibatiʼs-Sail, Hububuʼl-İnab vaʼr-Rumman fi Halli Asilati Akhiriʼz-Zaman, al-Adillatuʼl-Gatiyya, Favaid Muslimiyya.
Muslim al-Uradi is a comprehensive writer and a deep study of his legacy will shed light on the scientific activities in the north-west of Azerbaijan, from the middle of the 19th century up to the start of the Soviet occupation period.
Северо-западный регион Азербайджана особенно с начала IX. века до периода Советской оккупации на Кавказе считался одним из центров по изучению Исламских наук. Ученые и студенты региона сконцентрировались в мадрасах Катеха, Белоканов, Закаталы, Джара, Тала и Илису. Одним из известных ученых данного региона считается Муслим аль-Уради, родом из села Урада Шамильского района Республики Дагестан. Можно сказать что вся его научная деятельность проходила на северо-западе Азербайджана. Каллиграф, суфий, писатель и автор научных трудов, которые до сих пор хранятся в виде рукописей, аль-Уради писал свои произведения в следующих местах: Катех, Джар, Закатала и Илису.
К сожалению про ученого, который жил в недалеком прошлом в Азербайджане на данный момент никаких исследований не существует. Поэтому у нас нет достаточной информация о его жизни. Исходя из его трудов, которые находятся у нас, можно утверждать, что аль-Уради жил в 1888-1910 годах. Трактат, принадлежащий его перу, Тахзибуль-Мантык валь-Калям, был написан в 1305/1888 году в селении Илису.
Другой его труд ат-Тухфатуль-Алиййа ила Хазратиль-Мухаммад Алиййа фима Йатааллагу бин-Нафсиль-Инсаниййа был написан в 1328/1910 году в селении Закартала (ныне город Закатала). Данный его труд уникален во многих аспектах, так как аль-Уради написал его в связи с письмом от Мухаммада Али аль-Джари, автора книги Джар Салнамеси. В тоже время данный труд указывает на знания Мухаммада Али аль-Джари не толь-
ко в области Истории, но и в области Исламских знаний. Другой важной информацией в произведении является то, что аль-Уради вел преподавательскую деятельность по Арабскому языку более тридцати лет.
На сегодняшний день сохранилось много трудов принадлежащих автору аль-Уради: Аль-Бадруль Мунир лир-Ракс биз-Зикр мин Суфиятиз-Заман аль-Ахир, ат-Тухфатуль-Алиййа, аль-Масабихуль-Муслимиййа ли-Ахлиль-Исламиль-Джабалиййа, Бейуль-Мавкуф, Хукмут-Таравих фи Дияри Дагистаниййа, Рисала фи Аджвибати Молла Хасан аль-Лакави аль-Джари только некоторые из них. Есть также некоторые его труды, которые считаются утерянными на сегодняшний день.
Можно предположить, что изучив наследие аль-Уради даст нам возможность лучше ознакомиться с научной деятельностью на северо-востоке Азербайджана с середины XIX века до начала Советской оккупации.
К сожалению про ученого, который жил в недалеком прошлом в Азербайджане на данный момент никаких исследований не существует. Поэтому у нас нет достаточной информация о его жизни. Исходя из его трудов, которые находятся у нас, можно утверждать, что аль-Уради жил в 1888-1910 годах. Трактат, принадлежащий его перу, Тахзибуль-Мантык валь-Калям, был написан в 1305/1888 году в селении Илису.
Другой его труд ат-Тухфатуль-Алиййа ила Хазратиль-Мухаммад Алиййа фима Йатааллагу бин-Нафсиль-Инсаниййа был написан в 1328/1910 году в селении Закартала (ныне город Закатала). Данный его труд уникален во многих аспектах, так как аль-Уради написал его в связи с письмом от Мухаммада Али аль-Джари, автора книги Джар Салнамеси. В тоже время данный труд указывает на знания Мухаммада Али аль-Джари не толь-
ко в области Истории, но и в области Исламских знаний. Другой важной информацией в произведении является то, что аль-Уради вел преподавательскую деятельность по Арабскому языку более тридцати лет.
На сегодняшний день сохранилось много трудов принадлежащих автору аль-Уради: Аль-Бадруль Мунир лир-Ракс биз-Зикр мин Суфиятиз-Заман аль-Ахир, ат-Тухфатуль-Алиййа, аль-Масабихуль-Муслимиййа ли-Ахлиль-Исламиль-Джабалиййа, Бейуль-Мавкуф, Хукмут-Таравих фи Дияри Дагистаниййа, Рисала фи Аджвибати Молла Хасан аль-Лакави аль-Джари только некоторые из них. Есть также некоторые его труды, которые считаются утерянными на сегодняшний день.
Можно предположить, что изучив наследие аль-Уради даст нам возможность лучше ознакомиться с научной деятельностью на северо-востоке Азербайджана с середины XIX века до начала Советской оккупации.