XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təhsil islahatları: Üsuli-cədid və Azərbaycan-rus məktəbləri Educational reforms in Azerbaijan in the late 19th and early 20th century: Usuli jadid and Azerbaijani-Russian schools Образовательные реформы в Азербайджане в конце XIX начале XX века: Усули-джадид и азербайджано-русские школы
Xülasə
Bu məqalədə Azərbaycan maafirçilik və təhsil tarxində xüsusi yerə malik bir dövrdə – XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təhsil islahatları, bu islahatları şərtləndirən amillər və onların nəticələri araşdırılır. Məqalənin məqsədi həmin dövrdə təhsil islahatlarında önə çıxan Üsuli-cədid və rus-Azərbaycan məktəblərinin yaradılması, onların fəaliyyəti, o cümlədən islahatçılıqda fəal iştirak etmiş maarif və ictimai xadimlərin rollarını işıqlandırmaqdan ibarətdir.
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra, müsəlman əhalinin imperiyaya qarşı üsyana qalxmasının qarşısını almaq məqsədilə xüsusi mədəni və dini siyasət həyata keçirilmişdir. Bu siyasətin əsas istiqamətlərini mədəni baxımdan ruslaşdırma, dini baxımdan isə xristianlaşdırma təşkil edirdi. Ümumilikdə, XIX əsrin ilk yarısında Çarlıq tərəfindən Azərbaycanda İslam dininə, dini təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinə mənfi münasibət bəslənir; onların işinə müxtəlif məhdudiyyətlər qoyulurdu. Bütün bunlara baxmayaraq, islami ənənələrin cəmiyyətdə rolu və funksiyası olduqca yüksək idi; İslam dini cəmiyyətin bütün sferalarında canlılığını qoruyub saxlamışdı.
Çar hakimiyyətinin sosial-dini siyasətinin uğursuzluqla nəticələnməsi imperiyanın siyasi xəttini dəyişdirmiş, sosial-dini sferanın tam nəzarətdə saxlanması və müsəlmanların rəğbətini qazanma istiqamətində inkişaf etməyə başlamışdır. Beləliklə, Çar Rusiyası dövründə dini struktur mexanizmi ən üst pillələrdən ən aşağıda yerləşən din xadimlərinə qədər, cəmiyyətin din sferasını tam nəzarətə götürmək məqsədini daşıyırdı. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, bu dövrlərdə Azərbaycanda təhsil institutu zamanın tələblərinə cavab vermək imkanına malik deyildi, buna görə də təhsil sistemində köklü islahatlara ehtiyac hiss olunurdu.
Məlum olduğu kimi, XIX əsrin 70-ci illərinə qədər Azərbaycanda ənənəvi təhsil müəssisələri məktəblər və mədrəsələrdən ibarət idi. Məscidlərin tərkibində fəaliyyət göstərən məktəblərdə, sadəcə, oğlanlara Quran oxuma, yazı və ibtidai səviyyədə Riyaziyyat dərsləri keçilirdi. Məktəblər ibtidai təhsil müəssisəsi idi ki, burada tədris metodu, əsasən, əzbərləməyə söykənirdi. Məktəblərdə dünyəvi fənlər, demək olar ki, tədris edilmirdi. Ümumiyyətlə, tədrisatın çoxaşağı səviyyədə olduğu bu təhsil müəssisələri, artıq zamanın tələblərinə cavab vermirdi. Odur ki, dövrün mütərəqqi insanları tərəfindən məktəb və mədrəsələr tənqid olunur, təhsil sistemində lazımi islahatların aparılmasının zəruriliyi dilə gətirilirdi.
Beləliklə, ənənəvi təhsil müəssisələrinin modernləşdirilməsi fikirləri bir çox qabaqcıl ziyalı təbəqəsi tərəfindən irəli sürüldü. Üsuli-cədid adlandırılan yeni tədris hərəkatı ənənəvi məktəblərin təhsil proqramını inkişaf etdirmək və ümumilikdə təhsil anlayışını dəyişdirmək məqsədi daşıyırdı. Üsuli-cədid məktəblərində dövrün qabaqcıl ziyalıları dərs deyirdilər. Tədris proqramına, həmçinin dünyəvi fənlər – Coğrafiya, Xarici dil, Türk ədəbiyyatı əlavə olunurdu. Cədidçilik hərəkatının mötədil islahatçılıq cəhdlərinə baxmayaraq, onlar ənənəvi təhsil müəssisələrinin tərəfdarları tərəfindən ciddi tənqidlərə məruz qalmış və başlanğıcda çox az tərəfdar qazana bilmişdilər. Ümumiyyətlə, cədidçilik – mütərəqqi pedaqoji cərəyan kimi köhnə müsəlman təhsil sistemində köklü islahatların həyata keçirilməsi, dünyəvi fənlərin tədrisi, təhsilin milli dildə aparılması, elmi nailiyyətlərdən istifadə olunması, qadınlara kişilərlə bərabər hüquqların verilməsi kimi yenilikçi ideyalardan ibarət idi.
1887-ci ildə tanınmış maarif və ictimai xadimlər H.Mahmudbəyov və S.M.Qənizadə Bakıda rus-Azərbaycan (digər adları: rus-müsəlman və ya rus-tatar) məktəbini yaratmağa nail oldular. Rus-Azərbaycan məktəblərinin tədris proqramı dini və dünyəvi fənlərini ehtiva edirdi, burada Ana dili təhsil xüsusi yer tuturdu. Azərbaycanda və bütün Zaqafqaziyada şöhrət qazanan rus-Azərbaycan məktəblərinin tədris planına Ana dili, Rus və Fars dilləri, Hesab, Coğrafiya, Tarix, Şəriət fənləri daxil idi. Qısa müddət ərzində təkcə Bakıda rus-Azərbaycan məktəblərinin sayı 10-a çatdırıldı. Bu məktəblərdə ibtidai və natamam orta səviyyədə dərslər verilirdi.
Rus-Azərbaycan məktəbinin açılması ilə ənənəvi məktəb təhsilində islahatlara nail olunmuş, təhsil proqramları müasirləşdirilmişdi. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, rus-Azərbaycan məktəbləri Azərbaycan mili dirçəliş, istiqlaliyyət, xalq maarifi və mədəniyyətinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Həmçinin həmin məktəblərin təsiri ilə Azərbaycan xalqında milli özünüdərketmə duyğuları yaranmağa başlanmış, bir çox mədəni, siyasi təşkilatların təməlləri qoyulmuş, Azərbayanda maarifçilər zümrəsinin formalaşmasında mühüm rol oynamış, nəhayət, milli oyanış fəaliyyətinə maddi dəstək verən milli burjuaziya formalaşmışdı.
Azərbaycanın milli təhsil tarixində islahatçılıq dövründən bəhs edən bu məqalədə, ilk növbədə, həmin dövrün siyasi-ictimai vəziyyəti şərh edilir, sonra təhsil islahatçılığında mühüm rol oynamış Üsuli-cədid və rus-Azərbaycan məktəblərinin fəaliyyəti, ictimai-siyasi nəticələri müzakirə edilir. Araşdırmaprosesində, metodologiya baxımından, mövzu ilə əlaqədar ədəbiyyata – monoqrafiyalar, dərsliklər, elmi məqalələr, dövrün publisistik yazılarına müraciət edilərək, onların ətraflı təhlil olunması nəzərdə tutulur.
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra, müsəlman əhalinin imperiyaya qarşı üsyana qalxmasının qarşısını almaq məqsədilə xüsusi mədəni və dini siyasət həyata keçirilmişdir. Bu siyasətin əsas istiqamətlərini mədəni baxımdan ruslaşdırma, dini baxımdan isə xristianlaşdırma təşkil edirdi. Ümumilikdə, XIX əsrin ilk yarısında Çarlıq tərəfindən Azərbaycanda İslam dininə, dini təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinə mənfi münasibət bəslənir; onların işinə müxtəlif məhdudiyyətlər qoyulurdu. Bütün bunlara baxmayaraq, islami ənənələrin cəmiyyətdə rolu və funksiyası olduqca yüksək idi; İslam dini cəmiyyətin bütün sferalarında canlılığını qoruyub saxlamışdı.
Çar hakimiyyətinin sosial-dini siyasətinin uğursuzluqla nəticələnməsi imperiyanın siyasi xəttini dəyişdirmiş, sosial-dini sferanın tam nəzarətdə saxlanması və müsəlmanların rəğbətini qazanma istiqamətində inkişaf etməyə başlamışdır. Beləliklə, Çar Rusiyası dövründə dini struktur mexanizmi ən üst pillələrdən ən aşağıda yerləşən din xadimlərinə qədər, cəmiyyətin din sferasını tam nəzarətə götürmək məqsədini daşıyırdı. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, bu dövrlərdə Azərbaycanda təhsil institutu zamanın tələblərinə cavab vermək imkanına malik deyildi, buna görə də təhsil sistemində köklü islahatlara ehtiyac hiss olunurdu.
Məlum olduğu kimi, XIX əsrin 70-ci illərinə qədər Azərbaycanda ənənəvi təhsil müəssisələri məktəblər və mədrəsələrdən ibarət idi. Məscidlərin tərkibində fəaliyyət göstərən məktəblərdə, sadəcə, oğlanlara Quran oxuma, yazı və ibtidai səviyyədə Riyaziyyat dərsləri keçilirdi. Məktəblər ibtidai təhsil müəssisəsi idi ki, burada tədris metodu, əsasən, əzbərləməyə söykənirdi. Məktəblərdə dünyəvi fənlər, demək olar ki, tədris edilmirdi. Ümumiyyətlə, tədrisatın çoxaşağı səviyyədə olduğu bu təhsil müəssisələri, artıq zamanın tələblərinə cavab vermirdi. Odur ki, dövrün mütərəqqi insanları tərəfindən məktəb və mədrəsələr tənqid olunur, təhsil sistemində lazımi islahatların aparılmasının zəruriliyi dilə gətirilirdi.
Beləliklə, ənənəvi təhsil müəssisələrinin modernləşdirilməsi fikirləri bir çox qabaqcıl ziyalı təbəqəsi tərəfindən irəli sürüldü. Üsuli-cədid adlandırılan yeni tədris hərəkatı ənənəvi məktəblərin təhsil proqramını inkişaf etdirmək və ümumilikdə təhsil anlayışını dəyişdirmək məqsədi daşıyırdı. Üsuli-cədid məktəblərində dövrün qabaqcıl ziyalıları dərs deyirdilər. Tədris proqramına, həmçinin dünyəvi fənlər – Coğrafiya, Xarici dil, Türk ədəbiyyatı əlavə olunurdu. Cədidçilik hərəkatının mötədil islahatçılıq cəhdlərinə baxmayaraq, onlar ənənəvi təhsil müəssisələrinin tərəfdarları tərəfindən ciddi tənqidlərə məruz qalmış və başlanğıcda çox az tərəfdar qazana bilmişdilər. Ümumiyyətlə, cədidçilik – mütərəqqi pedaqoji cərəyan kimi köhnə müsəlman təhsil sistemində köklü islahatların həyata keçirilməsi, dünyəvi fənlərin tədrisi, təhsilin milli dildə aparılması, elmi nailiyyətlərdən istifadə olunması, qadınlara kişilərlə bərabər hüquqların verilməsi kimi yenilikçi ideyalardan ibarət idi.
1887-ci ildə tanınmış maarif və ictimai xadimlər H.Mahmudbəyov və S.M.Qənizadə Bakıda rus-Azərbaycan (digər adları: rus-müsəlman və ya rus-tatar) məktəbini yaratmağa nail oldular. Rus-Azərbaycan məktəblərinin tədris proqramı dini və dünyəvi fənlərini ehtiva edirdi, burada Ana dili təhsil xüsusi yer tuturdu. Azərbaycanda və bütün Zaqafqaziyada şöhrət qazanan rus-Azərbaycan məktəblərinin tədris planına Ana dili, Rus və Fars dilləri, Hesab, Coğrafiya, Tarix, Şəriət fənləri daxil idi. Qısa müddət ərzində təkcə Bakıda rus-Azərbaycan məktəblərinin sayı 10-a çatdırıldı. Bu məktəblərdə ibtidai və natamam orta səviyyədə dərslər verilirdi.
Rus-Azərbaycan məktəbinin açılması ilə ənənəvi məktəb təhsilində islahatlara nail olunmuş, təhsil proqramları müasirləşdirilmişdi. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, rus-Azərbaycan məktəbləri Azərbaycan mili dirçəliş, istiqlaliyyət, xalq maarifi və mədəniyyətinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Həmçinin həmin məktəblərin təsiri ilə Azərbaycan xalqında milli özünüdərketmə duyğuları yaranmağa başlanmış, bir çox mədəni, siyasi təşkilatların təməlləri qoyulmuş, Azərbayanda maarifçilər zümrəsinin formalaşmasında mühüm rol oynamış, nəhayət, milli oyanış fəaliyyətinə maddi dəstək verən milli burjuaziya formalaşmışdı.
Azərbaycanın milli təhsil tarixində islahatçılıq dövründən bəhs edən bu məqalədə, ilk növbədə, həmin dövrün siyasi-ictimai vəziyyəti şərh edilir, sonra təhsil islahatçılığında mühüm rol oynamış Üsuli-cədid və rus-Azərbaycan məktəblərinin fəaliyyəti, ictimai-siyasi nəticələri müzakirə edilir. Araşdırmaprosesində, metodologiya baxımından, mövzu ilə əlaqədar ədəbiyyata – monoqrafiyalar, dərsliklər, elmi məqalələr, dövrün publisistik yazılarına müraciət edilərək, onların ətraflı təhlil olunması nəzərdə tutulur.
This article investigates educational reforms, their outcomes and factors conditioning them in Azerbaijan in the 19th and early 20th centuries, a period which has a special place in the history of education. The aim of the article is to study the establishment of schools of Jadid and Russian-Azerbaijani schools, which were the main subject of educational reforms in that period, their activity as well as the role of educational and public figures who took an active part in the reform process.
At the beginning of the 19th century, after the occupation of Azerbaijan by Tsarist Russia, a special cultural and religious policy was implemented to preventthe uprising of the Muslim population against the Empire. The main directions of this policy were Russification from the cultural aspect, and Christianization from the religious aspect. In the first half of the 19th century tsarism displayed a negative attitude to the Islamic religion, the activities of religious educational institutions in Azerbaijan; it imposed various restrictions on their activities. However, the role and functions of Islamic traditions in society were quite extensive; Islam retained its vitality in all spheres of religious society.
The failure of the social and religious policy of the tsarist government changed the political line of the Empire, and began to develop in the direction of full control over the socio-religious sphere and winning the sympathy of Muslims. Thus, in the times of Tsarist Russia, the religious structural mechanism was aimed at full control over the religious sphere of society, from the highest to the lowest levels of religious figures. It should be particularly noted that in these years educational institutions in Azerbaijan were not able to meet the requirements, therefore, fundamental reforms in the educational system seemed necessary.
Obviously, until the 70s of the 19th century, traditional educational institutions consisted of schools and madrassas in Azerbaijan. In mosque schools, only boys were taught Quran reading, writing and mathematics at the primary level. Schools were institutions of primary education, where the teaching method was mainly based on cramming. Secular subjects almost were not taught in these schools. In general, these institutions, where education was at a very low level, no longer met the requirements of the time. Therefore, progressive people of the era criticized schools and madrassas, expressed the need for the necessary reforms in the education system.
Thus, the ideas of modernization of traditional educational institutions were put forward by many advanced layers of the intelligentsia. The new educational movement called Usuli-Jadid was aimed at developing the educational program of traditional schools and changing the concept of education in general. In usuli-Jadid schools taught advanced intellectuals of the era. Secular subjects – geography, foreign language, Turkish literature were also added to the curriculum. Despite moderate reformist attempts by the jadidism movement, they were severely criticized by supporters of traditional educational institutions and initially managed to attract very few supporters. In general, jadidism, as a progressive pedagogical trend, consisted of innovative ideas, such as the implementation of fundamental reforms in the old Muslim education system, the teaching of secular sciences, education in the national language, the use of scientific achievements, granting women equal rights with men.
In 1887, the famous educational and public figures H.Mahmudbekov and S.M.Ganizada managed to create a “Russian-Azerbaijani” school in Baku (other names: Russian-Muslim or Russian-Tatar). The curriculum of RussianAzerbaijani schools included religious and secular subjects, and education in the native language took a special place here. The curriculum of “RussianAzerbaijani” schools, which became famous in Azerbaijan and throughout Transcaucasia, included native language, Russian and Persian languages, arithmetic, geography, history, Sharia disciplines. In a short time, only in Baku the number of “Russian-Azerbaijani” schools was brought to 10. These schools taught classes at the primary and lower secondary levels.
With the opening of the Russian-Azerbaijani school, reforms were achieved in traditional school education, and educational programs were modernized. It should be specially noted that the Russian-Azerbaijani school played an important role in the national revival, independence, development of education and culture of the people. Also under the influence of these schools, the Azerbaijani people began to develop a sense of national identity, the foundations of many cultural and political organizations were laid and they played an important role in the formation of a series of educators in Azerbaijan, and finally, a national bourgeoisie was formed, providing material support for the activities of the national revival.
The article studies the period of reformism in the history of national education of Azerbaijan describing the political and social situation of that period, the activities of Usuli-Jadid schools and Russian-Azerbaijani schools, which played an important role in educational reformism as well as their socio-political results. In the process of research, from the point of view of methodology, it is planned to refer to the literature related to the topic – monographs, textbooks, scientific articles, journalistic articles of the era, and conduct their detailed analysis.
At the beginning of the 19th century, after the occupation of Azerbaijan by Tsarist Russia, a special cultural and religious policy was implemented to preventthe uprising of the Muslim population against the Empire. The main directions of this policy were Russification from the cultural aspect, and Christianization from the religious aspect. In the first half of the 19th century tsarism displayed a negative attitude to the Islamic religion, the activities of religious educational institutions in Azerbaijan; it imposed various restrictions on their activities. However, the role and functions of Islamic traditions in society were quite extensive; Islam retained its vitality in all spheres of religious society.
The failure of the social and religious policy of the tsarist government changed the political line of the Empire, and began to develop in the direction of full control over the socio-religious sphere and winning the sympathy of Muslims. Thus, in the times of Tsarist Russia, the religious structural mechanism was aimed at full control over the religious sphere of society, from the highest to the lowest levels of religious figures. It should be particularly noted that in these years educational institutions in Azerbaijan were not able to meet the requirements, therefore, fundamental reforms in the educational system seemed necessary.
Obviously, until the 70s of the 19th century, traditional educational institutions consisted of schools and madrassas in Azerbaijan. In mosque schools, only boys were taught Quran reading, writing and mathematics at the primary level. Schools were institutions of primary education, where the teaching method was mainly based on cramming. Secular subjects almost were not taught in these schools. In general, these institutions, where education was at a very low level, no longer met the requirements of the time. Therefore, progressive people of the era criticized schools and madrassas, expressed the need for the necessary reforms in the education system.
Thus, the ideas of modernization of traditional educational institutions were put forward by many advanced layers of the intelligentsia. The new educational movement called Usuli-Jadid was aimed at developing the educational program of traditional schools and changing the concept of education in general. In usuli-Jadid schools taught advanced intellectuals of the era. Secular subjects – geography, foreign language, Turkish literature were also added to the curriculum. Despite moderate reformist attempts by the jadidism movement, they were severely criticized by supporters of traditional educational institutions and initially managed to attract very few supporters. In general, jadidism, as a progressive pedagogical trend, consisted of innovative ideas, such as the implementation of fundamental reforms in the old Muslim education system, the teaching of secular sciences, education in the national language, the use of scientific achievements, granting women equal rights with men.
In 1887, the famous educational and public figures H.Mahmudbekov and S.M.Ganizada managed to create a “Russian-Azerbaijani” school in Baku (other names: Russian-Muslim or Russian-Tatar). The curriculum of RussianAzerbaijani schools included religious and secular subjects, and education in the native language took a special place here. The curriculum of “RussianAzerbaijani” schools, which became famous in Azerbaijan and throughout Transcaucasia, included native language, Russian and Persian languages, arithmetic, geography, history, Sharia disciplines. In a short time, only in Baku the number of “Russian-Azerbaijani” schools was brought to 10. These schools taught classes at the primary and lower secondary levels.
With the opening of the Russian-Azerbaijani school, reforms were achieved in traditional school education, and educational programs were modernized. It should be specially noted that the Russian-Azerbaijani school played an important role in the national revival, independence, development of education and culture of the people. Also under the influence of these schools, the Azerbaijani people began to develop a sense of national identity, the foundations of many cultural and political organizations were laid and they played an important role in the formation of a series of educators in Azerbaijan, and finally, a national bourgeoisie was formed, providing material support for the activities of the national revival.
The article studies the period of reformism in the history of national education of Azerbaijan describing the political and social situation of that period, the activities of Usuli-Jadid schools and Russian-Azerbaijani schools, which played an important role in educational reformism as well as their socio-political results. In the process of research, from the point of view of methodology, it is planned to refer to the literature related to the topic – monographs, textbooks, scientific articles, journalistic articles of the era, and conduct their detailed analysis.
В этой статье исследуются образовательные реформы в Азербайджане в период, имеющий особое место в сфере просвещения и образования Азербайджана в конце XIX в начале XX века, факторы, обусловившие эти реформы и их результаты. Цель статьи рассказать о создании школ Джадида и русско-азербайджанских школ, являющихся главным предметом образовательных реформ в этом периоде, об их деятельности, а также о роли образовательных и общественных деятелей, принимавших активное участие в реформировании.
В начале XIX века, после оккупации Азербайджана царской Россией была осуществлена особая культурная и религиозная политика с целью предотвращения восстания мусульманского населения против империи. Основные направления этой политики русификация с культурной точки зрения, а с религиозной христианизация. В целом, в первой половине XIX века царство проявляет негативное отношение к исламской религии, деятельности религиозных учебных заведений в Азербайджане; вводит различные ограничения на их деятельность. Тем не менее, роль и функции исламских традиций в обществе были довольно обширными; Ислам сохранил свою жизненность во всех сферах религиозного общества.
Провал социально-религиозной политики царской власти изменил политическую линию империи, и начал развиваться в направлении полного контроля над социально-религиозной сферой и завоевания симпатии мусульман. Таким образом, во времена царской России религиозный структурный механизм был направлен на полный контроль над религиозной сферой общества, от самых верхних до нижних ступеней религиозных деятелей. Следует особо отметить, что в эти годы институт образования в Азербайджане не имел возможности отвечать требованиям времени, по-
этому ощущалась необходимость кардинальных реформ в системе образования.
Как известно, до 70-х годов XIX века в Азербайджане традиционные учебные заведения состояли из школ и медресе. В школах, функционирующих в мечетях, только для мальчиков проходили уроки чтения Корана, письма и математики на начальном уровне. Школы были заведениями начального образования, где метод обучения в основном основывался на зубрёжке. Светские предметы в школах, можно сказать, не преподавались. В целом, эти учебные заведения, где образование было на очень низком уровне, больше не отвечали требованиям времени. Поэтому прогрессивные люди эпохи критиковали школы и медресе, выражали необходимость проведения необходимых реформ в системе образования.
Таким образом, идеи модернизации традиционных учебных заведений были выдвинуты многими передовыми слоями интеллигенции. Новое учебное движение под названием Усули-джадид было нацелено на развитие образовательной программы традиционных школ и изменение концепции образования в целом. В школах усули-джадид преподавала передовая интеллигенция эпохи. В учебную программу также добавлялись светские предметы – география, иностранный язык, турецкая литература. Несмотря на умеренные реформистские попытки движения джадидизма, они подвергались серьезной критике со стороны сторонников традиционных учебных заведений и поначалу сумели привлечь очень мало сторонников. В целом, джадидизм, как прогрессивное педагогическое течение, состоял из инновационных идей, таких как осуществление коренных реформ в старой мусульманской системе образования, преподавание светских наук, проведение образования на национальном языке, использование научных достижений, предоставление женщинам равных прав с мужчинами.
В 1887 году известным просветительским и общественным деятелям Х.Махмудбекову и С.М.Ганизаде удалось создать в Баку «русско-азербайджанскую» школу (другие названия: русско-мусульманская или русско-татарская). Учебная программа русско-азербайджанских школ включала религиозные и светские предметы, здесь образование на родном языке занимало особое место. В учебный план «русско-азербайджанских» школ, прославившихся в Азербайджане и во всем Закавказье, вошли родной язык, русский и персидский языки, арифметика, география, история, шариатские дисциплины. За короткий срок только в Баку количество «русско-азербайджанских» школ было доведено до 10-и. В этих школах преподавались уроки на начальном и неполном среднем уровне.
С открытием русско-азербайджанской школы были достигнуты реформы в традиционном школьном образовании, модернизированы образовательные программы. Следует особо отметить, что русско-Азербайджанская школа сыграла важную роль в национальном возрождении, независимости, развитии просвещения и культуры народа. Также под влиянием этих школ у азербайджанского народа стали возникать чувства национального самосознания, были заложены основы многих культурных, политических организаций и они сыграли важную роль в формировании в Азербайджане плеяды просветителей, и наконец, сформировалась национальная буржуазия, оказывающая материальную поддержку деятельности национального возрождения.
В статье, повествующей о периоде реформизма в истории национального образования Азербайджана, в первую очередь, излагается политическо-общественное положение того периода, затем обсуждается деятельность школ Усули-джадид и русско-азербайджанских школ, сыгравших важную роль в образовательном реформизме, а также их общественно-политические результаты. В процессе исследования, с точки зрения методологии, планируется обратиться к литературе, связанной с темой – монографиям, учебникам, научным статьям, публицистическим статьям эпохи, и провести их детальный анализ.
В начале XIX века, после оккупации Азербайджана царской Россией была осуществлена особая культурная и религиозная политика с целью предотвращения восстания мусульманского населения против империи. Основные направления этой политики русификация с культурной точки зрения, а с религиозной христианизация. В целом, в первой половине XIX века царство проявляет негативное отношение к исламской религии, деятельности религиозных учебных заведений в Азербайджане; вводит различные ограничения на их деятельность. Тем не менее, роль и функции исламских традиций в обществе были довольно обширными; Ислам сохранил свою жизненность во всех сферах религиозного общества.
Провал социально-религиозной политики царской власти изменил политическую линию империи, и начал развиваться в направлении полного контроля над социально-религиозной сферой и завоевания симпатии мусульман. Таким образом, во времена царской России религиозный структурный механизм был направлен на полный контроль над религиозной сферой общества, от самых верхних до нижних ступеней религиозных деятелей. Следует особо отметить, что в эти годы институт образования в Азербайджане не имел возможности отвечать требованиям времени, по-
этому ощущалась необходимость кардинальных реформ в системе образования.
Как известно, до 70-х годов XIX века в Азербайджане традиционные учебные заведения состояли из школ и медресе. В школах, функционирующих в мечетях, только для мальчиков проходили уроки чтения Корана, письма и математики на начальном уровне. Школы были заведениями начального образования, где метод обучения в основном основывался на зубрёжке. Светские предметы в школах, можно сказать, не преподавались. В целом, эти учебные заведения, где образование было на очень низком уровне, больше не отвечали требованиям времени. Поэтому прогрессивные люди эпохи критиковали школы и медресе, выражали необходимость проведения необходимых реформ в системе образования.
Таким образом, идеи модернизации традиционных учебных заведений были выдвинуты многими передовыми слоями интеллигенции. Новое учебное движение под названием Усули-джадид было нацелено на развитие образовательной программы традиционных школ и изменение концепции образования в целом. В школах усули-джадид преподавала передовая интеллигенция эпохи. В учебную программу также добавлялись светские предметы – география, иностранный язык, турецкая литература. Несмотря на умеренные реформистские попытки движения джадидизма, они подвергались серьезной критике со стороны сторонников традиционных учебных заведений и поначалу сумели привлечь очень мало сторонников. В целом, джадидизм, как прогрессивное педагогическое течение, состоял из инновационных идей, таких как осуществление коренных реформ в старой мусульманской системе образования, преподавание светских наук, проведение образования на национальном языке, использование научных достижений, предоставление женщинам равных прав с мужчинами.
В 1887 году известным просветительским и общественным деятелям Х.Махмудбекову и С.М.Ганизаде удалось создать в Баку «русско-азербайджанскую» школу (другие названия: русско-мусульманская или русско-татарская). Учебная программа русско-азербайджанских школ включала религиозные и светские предметы, здесь образование на родном языке занимало особое место. В учебный план «русско-азербайджанских» школ, прославившихся в Азербайджане и во всем Закавказье, вошли родной язык, русский и персидский языки, арифметика, география, история, шариатские дисциплины. За короткий срок только в Баку количество «русско-азербайджанских» школ было доведено до 10-и. В этих школах преподавались уроки на начальном и неполном среднем уровне.
С открытием русско-азербайджанской школы были достигнуты реформы в традиционном школьном образовании, модернизированы образовательные программы. Следует особо отметить, что русско-Азербайджанская школа сыграла важную роль в национальном возрождении, независимости, развитии просвещения и культуры народа. Также под влиянием этих школ у азербайджанского народа стали возникать чувства национального самосознания, были заложены основы многих культурных, политических организаций и они сыграли важную роль в формировании в Азербайджане плеяды просветителей, и наконец, сформировалась национальная буржуазия, оказывающая материальную поддержку деятельности национального возрождения.
В статье, повествующей о периоде реформизма в истории национального образования Азербайджана, в первую очередь, излагается политическо-общественное положение того периода, затем обсуждается деятельность школ Усули-джадид и русско-азербайджанских школ, сыгравших важную роль в образовательном реформизме, а также их общественно-политические результаты. В процессе исследования, с точки зрения методологии, планируется обратиться к литературе, связанной с темой – монографиям, учебникам, научным статьям, публицистическим статьям эпохи, и провести их детальный анализ.