Система вероисповедования в материально-культурном наследии Азербайджана в XVIII в начале XX века (на основании материалов Национального Музея Истории Азербайджана) Azərbaycanın XVIII – XX Əsrinin Əvvəllərinə Aid Maddi-Mədəni İrsində İnanc Sistemi (Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Materialları Əsasında) Belief system in the material-cultural heritage of Azerbaijan in the 18th and early 20th centuries (Based on the materials of the National Museum of History of Azerbaijan)
Аннотация
Распространение исламской религии в Азербайджане в VII-VIII веках заложило основу нового идеологического этапа в жизни народа, создало исторический поворот в развитии культуры. Историческое и культурное наследие азербайджанского народа, созданное веками, стало еще более развиваться как составная часть исламской культуры и обогатилось.
Изменение в общественно-политической жизни народа оказали сильное влияние и на его бытовую и культурную жизнь. Как территория, входящая в Исламскую географию, в Азербайджане начала формироваться система декоративного прикладного искусства на основе графических, ботанических, геометрических орнаментов.
Каллиграфия сыграла важную роль в развитии декоративно-прикладного искусства в Азербайджане. В первые годы ислама ремесленники использовали в основном почерки «куфи», а затем почерки «насх», «сулс», «насталиг» и «шикаста». Но наиболее часто используемые почерки были насх и шикаста. А почерк насх до последнего времени сохраняла свое значение в искусстве каллиграфии Азербайджана. Надписи на различных видах экспонатов декоративно–прикладного искусства начала XVIII-XX веков, хранящихся в Национальном музее истории Азербайджана, по большей части написаны почерком насх. Начиная с XV века, стихи из Корана на бытовых предметах стали заменяться стихами восточных поэтов. Основное место в стихах занимали произведения Хафиза, Сади и Низами.
Часть предметов быта в Азербайджане, относящихся к началу XVIII – XX веков и образцов ремесленничества, используемых во многих церемониях, в настоящее время хранится в Национальном музее истории Азербайджана. Эти материалы можно классифицировать следующим образом по назначению использования и месту в быту: предметы, связанные с религиозными верованиями и обрядами, средства защиты, предметы и одежда, используемые при богослужении.
Часть таких материалов, хранящихся в музее, составляют хоругви. Хоругви в прошлом использовались в церемониях ношения хоругви и шахсей-вахсея, проводимых в отдельных регионах Азербайджана. Хоругви, являющиеся символами религиозных обрядов, по своим формам были разнообразны. Как правило, хоругви из металла изготавливались чаще в виде руки, иногда с таким же названием в виде полумесяца, грушевидной, круглой формы, или как знамя с острым концом. Но в некоторых регионах Азербайджана хоругвь отличался от знамени.
По узорам на многих хоругвях их можно считать прекрасным примером искусства художественной обработки металла в Азербайджане. Так, ремесленники умело использовали национальные орнаменты и узоры также и на хоругвях.
Среди материалов, связанных с сектой, в Этнографическом фонде музея есть также чашки, принадлежащие суфиям-дарвишам (сумка Дарвиша). Суфизм в Средние века был широко распространенной в исламском мире религиозно-философской, мистической духовно-нравственной системой мышления и поведения. Суфийцами называют тех, кто покидает материальную жизнь и хочет достичь духовной чистоты и тем самым подвергающих себя различным трудностям, чтобы приблизиться к Богу. Их хватало совсем немного еды, в то же время простой и дешевой одежды, и они отказывались от материальных благ мира.
В XVIII-XIX веках дарвишизм особенно широко распространился в Азербайджане. Чашки, используемые суфийцами-дарвишами изготавливались в основном из скорлупы индийского ореха (кокоса), а в некоторых случаях из меди. На чашках в основном овальной формы в виде чарыгов, были высечены различные ботанические узоры и молитвы.
Сиропницы (сиропная посуда), в прошлом используемые на религиозных церемониях, также ковали из меди, в некоторых случаях изготавливали из фаянса. Так как сиропницы были предназначены для использования именно на ритуалах, а не в быту, они обычно изготавливались крупногабаритными. По обычаю, человек, заходивший на церемонию магеррамства, должен был выпить сиропа специально приготовленного в сиропнице. Обычно сиропную воду жертвуют пожелав разрешения трудности и её раздают в сиропной посуде. Этот ритуал в определенной степени реализуется и сегодня во многих регионах Азербайджана, в частности, в этнографическом регионе Ленкорань-Астара. Выкованные сиропницы, бывают разных размеров и дизайна и изготавливаются в основном из меди, в некоторых случаях из фаянса.
В религиозных обрядах также широко использовалась медная посуда, называемая гырхачар джам (“металлическая миска сорока плат”), к краям которой были прикреплены 40 медных пластин мелкого размера. В прошлом использовались различные способы магического содержания для того, чтобы роженица или новорожденный ребенок не впадали в сородневный период и для защиты от злых духов. А гадалки, якобы предвещали судьбу, толковали сны при помощи гырхачар джама. Гырхачар джамы, принадлежащие этнографическому фонду музея, привлекают внимание своей структурой и композицией. На большинстве этих металлических мисок на полосах, заложенных по обеим сторонам написаны суры и стихи на арабском из Корана (больше всего Сура Ихлас и молитва «Аятуль-курсу“), а также имена Аллаха, Пророка и имамов Ахли-Бейт – ”Аллах, Магомет, или Али, Фатима, Хасан и Гусейн“, а в некоторых очень мелко ”Сорок молитв». Надписи и узоры на металлических мисках в основном выполнены методом царапин с использованием почерка насх. Отметим, что в Этнографическом фонде защищено до 40-а гырхачар джамов.
Коврики для молитвы, хранящиеся в Этнографическом фонде музея и в основном относящиеся к началу XIX-XX веков, различаются по ткани, стилю узора, а также виду вышивки. Наиболее интересным в них является то, что эти образцы ковриков сотканы в стиле гелемкар, такалдуз, гулябатин, пилак, сетчатая вышивка, ворсового коврика и то, что они сотканы на белой материи шёлковой вышивкой.
В верхней части коврика для молитвы ставится знамя для челобития, а по краям композиции наносятся стихи Корана. Поэтому эти ковры, называемые в Азербайджане “джанамаз”, “намазлыг”, “мехраби”, в Иране “Таги”, “дженемаз”, в Аравии “седжаде” отличаются от других ковровых изделий как по форме, так и по композиции.
Одежда религиозного назначения, охраняемая в музее, включает в себя Абу, аммаму, чаршаб и рюбанд.
Аба, напоминающая халат, обычно состоит из двух частей – габы (внутренняя часть абы) и верхней одежды под названием аба. В прошлом аба была видом одежды не только духовных лиц, но и определенного слоя интеллигенции, используемым в особых случаях. Такие абы по своей структуре и декоративным элементам отличались от аб духовных лиц. Образец абы писателя-драматурга М.Ф. Ахундова, хранящийся в музее подтверждает это. Однако с начала XIX – XX веков под влиянием культурных связей с русско-европейским обществом, абы, используемые чиновниками и интеллигенцией все чаще стали заменяться европейскими видами одежды.
Таким образом, с тех пор аба, как правило, нося религиозное содержание, воспринималась только как особый вид одежды духовенства.
Головной убор духовенства аммама в прошлом также была широко распространена среди мусульманского населения Кавказа. Обычно аммама, которую наматывали специальным образом на арагчын, фес или кюлах, была из узкой шелковой ткани.
Аммамы, в основном белого, черного, а иногда и синего и зеленого цветов, своего рода выражали социальную принадлежность владельца в зависимости от цвета, качества, длины и способа обертывания ткани между различными слоями населения. Цвет, размер аммамы и форма обёртывания головы соответствовали правилам каждой эпохи. По исследованиям Р.Эфендиева наиболее распространенными аммамами XVI века были в основном белые. У Шаха, везиря или духовенства с рангом они должны были быть зелеными, у немусульман армян черными или синими, а у евреев – желтыми. Затем автор отмечает, что ученые, поэты, художники и другие деятели культуры надевали относительно большие и белые Аммамы.
А Аммама, охраняемая как редкий экспонат в музее и относящаяся к течению хальветийи XVIII века, отличается по своим особенным признакам. Подаренная в дар музею профессором, изучающим историю мистицизма Азербайджана М.Рыхтымом, эта аммама была приобретена в Стамбуле на территории, называемой Ейуб Султан, и относится к Сивасской ветви хальватийи.
А чаршаб, отличающиеся в основном по стилю кроя, имел две формы, широко распространенные в Азербайджане. Полукруглый-овальный чаршаб, наиболее распространённый в регионах Лянкяран-Астара и Нахичевань, завязывалась шнурком, продеваемым под горлом. Это была главная черта, которая отличала его от чадры. А прямоугольные чаршабы, известные в народе как «гуту чаршаб», были распространены в основном на территориях Шеки-Загаталы, Абшерона, Карабаха и Ордубада. Как чадра, так и чаршабы изготавливались больше всего из простого цветного атласа, клетчатой кеджи и различных шелковых тканей, а иногда из камки и ситца.
Одной из главных причин разнообразия ассортимента заключалась в том, что эти чаршабы изготавливались в отдельных регионах страны и отражают в себе локально-художественные особенности различных ремесленных школ. На основе экспонатов, хранящихся здесь, становится ясно, что между чадрой и чаршабом не было существенных различий по типу ткани. Как чадра, так и чаршабы изготавливались больше всего из простого цветного атласа, клетчатой кеджи и различных шелковых тканей, а иногда из камки и ситца. Основными местами производства чадры и чаршаба в
стране были Шемаха, Карабах, Баскал, Мюджю, Шеки, Гянджа, Шуша и другие ремесленные центры.
Еще один головным убором, который женщины использовали в прошлом, был рубенд. Рубендами, состоящими из четырёхуголной ткани, украшенной вышивками, а в центре которых в части наравне с глазами ьыла сетка, женщины закрывали лица. Размеры рубендов колеблются примерно между 0.20х1.80 см. Е.Торчинская отмечает, что в начале XIX-XX веков размеры рубендов, относящихся к городу Баку, были в основном между 75х30 см.
Наряду с этим коллекцию исламской культуры Музея обогащают и используемые на религиозных церемониях флаконы для розовой воды, четки, печать, футляры для Корана с различными узорными вышивками, футляры для печати, коврики для молитвы и другие материалы.
В результате идеологических реформ, проведенных в Азербайджане после создания Советского правительства, произошли серьезные изменения в системе верования и общественного сознания народа. Таким образом, начиная с первой половины ХХ века, как и многие ценности, культурные элементы религиозного содержания были вытеснены из быта народа.
Изменение в общественно-политической жизни народа оказали сильное влияние и на его бытовую и культурную жизнь. Как территория, входящая в Исламскую географию, в Азербайджане начала формироваться система декоративного прикладного искусства на основе графических, ботанических, геометрических орнаментов.
Каллиграфия сыграла важную роль в развитии декоративно-прикладного искусства в Азербайджане. В первые годы ислама ремесленники использовали в основном почерки «куфи», а затем почерки «насх», «сулс», «насталиг» и «шикаста». Но наиболее часто используемые почерки были насх и шикаста. А почерк насх до последнего времени сохраняла свое значение в искусстве каллиграфии Азербайджана. Надписи на различных видах экспонатов декоративно–прикладного искусства начала XVIII-XX веков, хранящихся в Национальном музее истории Азербайджана, по большей части написаны почерком насх. Начиная с XV века, стихи из Корана на бытовых предметах стали заменяться стихами восточных поэтов. Основное место в стихах занимали произведения Хафиза, Сади и Низами.
Часть предметов быта в Азербайджане, относящихся к началу XVIII – XX веков и образцов ремесленничества, используемых во многих церемониях, в настоящее время хранится в Национальном музее истории Азербайджана. Эти материалы можно классифицировать следующим образом по назначению использования и месту в быту: предметы, связанные с религиозными верованиями и обрядами, средства защиты, предметы и одежда, используемые при богослужении.
Часть таких материалов, хранящихся в музее, составляют хоругви. Хоругви в прошлом использовались в церемониях ношения хоругви и шахсей-вахсея, проводимых в отдельных регионах Азербайджана. Хоругви, являющиеся символами религиозных обрядов, по своим формам были разнообразны. Как правило, хоругви из металла изготавливались чаще в виде руки, иногда с таким же названием в виде полумесяца, грушевидной, круглой формы, или как знамя с острым концом. Но в некоторых регионах Азербайджана хоругвь отличался от знамени.
По узорам на многих хоругвях их можно считать прекрасным примером искусства художественной обработки металла в Азербайджане. Так, ремесленники умело использовали национальные орнаменты и узоры также и на хоругвях.
Среди материалов, связанных с сектой, в Этнографическом фонде музея есть также чашки, принадлежащие суфиям-дарвишам (сумка Дарвиша). Суфизм в Средние века был широко распространенной в исламском мире религиозно-философской, мистической духовно-нравственной системой мышления и поведения. Суфийцами называют тех, кто покидает материальную жизнь и хочет достичь духовной чистоты и тем самым подвергающих себя различным трудностям, чтобы приблизиться к Богу. Их хватало совсем немного еды, в то же время простой и дешевой одежды, и они отказывались от материальных благ мира.
В XVIII-XIX веках дарвишизм особенно широко распространился в Азербайджане. Чашки, используемые суфийцами-дарвишами изготавливались в основном из скорлупы индийского ореха (кокоса), а в некоторых случаях из меди. На чашках в основном овальной формы в виде чарыгов, были высечены различные ботанические узоры и молитвы.
Сиропницы (сиропная посуда), в прошлом используемые на религиозных церемониях, также ковали из меди, в некоторых случаях изготавливали из фаянса. Так как сиропницы были предназначены для использования именно на ритуалах, а не в быту, они обычно изготавливались крупногабаритными. По обычаю, человек, заходивший на церемонию магеррамства, должен был выпить сиропа специально приготовленного в сиропнице. Обычно сиропную воду жертвуют пожелав разрешения трудности и её раздают в сиропной посуде. Этот ритуал в определенной степени реализуется и сегодня во многих регионах Азербайджана, в частности, в этнографическом регионе Ленкорань-Астара. Выкованные сиропницы, бывают разных размеров и дизайна и изготавливаются в основном из меди, в некоторых случаях из фаянса.
В религиозных обрядах также широко использовалась медная посуда, называемая гырхачар джам (“металлическая миска сорока плат”), к краям которой были прикреплены 40 медных пластин мелкого размера. В прошлом использовались различные способы магического содержания для того, чтобы роженица или новорожденный ребенок не впадали в сородневный период и для защиты от злых духов. А гадалки, якобы предвещали судьбу, толковали сны при помощи гырхачар джама. Гырхачар джамы, принадлежащие этнографическому фонду музея, привлекают внимание своей структурой и композицией. На большинстве этих металлических мисок на полосах, заложенных по обеим сторонам написаны суры и стихи на арабском из Корана (больше всего Сура Ихлас и молитва «Аятуль-курсу“), а также имена Аллаха, Пророка и имамов Ахли-Бейт – ”Аллах, Магомет, или Али, Фатима, Хасан и Гусейн“, а в некоторых очень мелко ”Сорок молитв». Надписи и узоры на металлических мисках в основном выполнены методом царапин с использованием почерка насх. Отметим, что в Этнографическом фонде защищено до 40-а гырхачар джамов.
Коврики для молитвы, хранящиеся в Этнографическом фонде музея и в основном относящиеся к началу XIX-XX веков, различаются по ткани, стилю узора, а также виду вышивки. Наиболее интересным в них является то, что эти образцы ковриков сотканы в стиле гелемкар, такалдуз, гулябатин, пилак, сетчатая вышивка, ворсового коврика и то, что они сотканы на белой материи шёлковой вышивкой.
В верхней части коврика для молитвы ставится знамя для челобития, а по краям композиции наносятся стихи Корана. Поэтому эти ковры, называемые в Азербайджане “джанамаз”, “намазлыг”, “мехраби”, в Иране “Таги”, “дженемаз”, в Аравии “седжаде” отличаются от других ковровых изделий как по форме, так и по композиции.
Одежда религиозного назначения, охраняемая в музее, включает в себя Абу, аммаму, чаршаб и рюбанд.
Аба, напоминающая халат, обычно состоит из двух частей – габы (внутренняя часть абы) и верхней одежды под названием аба. В прошлом аба была видом одежды не только духовных лиц, но и определенного слоя интеллигенции, используемым в особых случаях. Такие абы по своей структуре и декоративным элементам отличались от аб духовных лиц. Образец абы писателя-драматурга М.Ф. Ахундова, хранящийся в музее подтверждает это. Однако с начала XIX – XX веков под влиянием культурных связей с русско-европейским обществом, абы, используемые чиновниками и интеллигенцией все чаще стали заменяться европейскими видами одежды.
Таким образом, с тех пор аба, как правило, нося религиозное содержание, воспринималась только как особый вид одежды духовенства.
Головной убор духовенства аммама в прошлом также была широко распространена среди мусульманского населения Кавказа. Обычно аммама, которую наматывали специальным образом на арагчын, фес или кюлах, была из узкой шелковой ткани.
Аммамы, в основном белого, черного, а иногда и синего и зеленого цветов, своего рода выражали социальную принадлежность владельца в зависимости от цвета, качества, длины и способа обертывания ткани между различными слоями населения. Цвет, размер аммамы и форма обёртывания головы соответствовали правилам каждой эпохи. По исследованиям Р.Эфендиева наиболее распространенными аммамами XVI века были в основном белые. У Шаха, везиря или духовенства с рангом они должны были быть зелеными, у немусульман армян черными или синими, а у евреев – желтыми. Затем автор отмечает, что ученые, поэты, художники и другие деятели культуры надевали относительно большие и белые Аммамы.
А Аммама, охраняемая как редкий экспонат в музее и относящаяся к течению хальветийи XVIII века, отличается по своим особенным признакам. Подаренная в дар музею профессором, изучающим историю мистицизма Азербайджана М.Рыхтымом, эта аммама была приобретена в Стамбуле на территории, называемой Ейуб Султан, и относится к Сивасской ветви хальватийи.
А чаршаб, отличающиеся в основном по стилю кроя, имел две формы, широко распространенные в Азербайджане. Полукруглый-овальный чаршаб, наиболее распространённый в регионах Лянкяран-Астара и Нахичевань, завязывалась шнурком, продеваемым под горлом. Это была главная черта, которая отличала его от чадры. А прямоугольные чаршабы, известные в народе как «гуту чаршаб», были распространены в основном на территориях Шеки-Загаталы, Абшерона, Карабаха и Ордубада. Как чадра, так и чаршабы изготавливались больше всего из простого цветного атласа, клетчатой кеджи и различных шелковых тканей, а иногда из камки и ситца.
Одной из главных причин разнообразия ассортимента заключалась в том, что эти чаршабы изготавливались в отдельных регионах страны и отражают в себе локально-художественные особенности различных ремесленных школ. На основе экспонатов, хранящихся здесь, становится ясно, что между чадрой и чаршабом не было существенных различий по типу ткани. Как чадра, так и чаршабы изготавливались больше всего из простого цветного атласа, клетчатой кеджи и различных шелковых тканей, а иногда из камки и ситца. Основными местами производства чадры и чаршаба в
стране были Шемаха, Карабах, Баскал, Мюджю, Шеки, Гянджа, Шуша и другие ремесленные центры.
Еще один головным убором, который женщины использовали в прошлом, был рубенд. Рубендами, состоящими из четырёхуголной ткани, украшенной вышивками, а в центре которых в части наравне с глазами ьыла сетка, женщины закрывали лица. Размеры рубендов колеблются примерно между 0.20х1.80 см. Е.Торчинская отмечает, что в начале XIX-XX веков размеры рубендов, относящихся к городу Баку, были в основном между 75х30 см.
Наряду с этим коллекцию исламской культуры Музея обогащают и используемые на религиозных церемониях флаконы для розовой воды, четки, печать, футляры для Корана с различными узорными вышивками, футляры для печати, коврики для молитвы и другие материалы.
В результате идеологических реформ, проведенных в Азербайджане после создания Советского правительства, произошли серьезные изменения в системе верования и общественного сознания народа. Таким образом, начиная с первой половины ХХ века, как и многие ценности, культурные элементы религиозного содержания были вытеснены из быта народа.
VII-VIII yüzillikdə Azərbaycanda İslam dininin yayılması xalqın həyatında yeni ideoloji mərhələnin əsasını qoyaraq, mədəniyyətin inkişafında tarixi dönüş yaratdı. Azərbaycan xalqının uzun əsrlər boyu yaratdığı tarixi-mədəni irs İslam mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi, daha da inkişaf edərək zənginləşdi.
Xalqın ictimai-siyasi həyatında baş verən dəyişiklik onun məişət və mədəni həyatına da güclü təsir göstərdi. İslam coğrafiyasına daxil olan bir ərazi kimi, Azərbaycanda qrafik, nəbati, həndəsi ornamentlərə əsaslanan dekorativ tətbiqi sənətlər sistemi təşəkkül tapmağa başladı.
Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənətin inkişafında xəttatlığın mühüm rolu olmuşdur. İslamın ilk dövrlərində sənətkarlar, əsasən, “kufi” xəttindən, sonralar isə “nəsx”, “süls”, “nəstəliq” və “şikəstə” xətlərindən istifadə etmişlər. Ən çox istifadə edilən xətlər nəsx və şikəstə olmuşdur. Nəsx xətti isə son dövrlərə qədər Azərbaycan xəttatlıq sənətində öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır.
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində qorunan XVIII – XX əsrin əvvəllərinə aid müxtəlif növ dekorativ-tətbiqi sənət nümunələrinin üzərindəki kitabələr daha çox nəsx xətti ilə yazılmışdır. XV əsrdən başlayaraq məişət əşyaları üzərində “Qurani-Kərim”dən ayələr, daha sonra Şərq şairlərinin şeirləri ilə əvəz olunmağa başlandı. Şeirlər içərisində əsas yeri Hafiz, Sədi və Nizaminin əsərləri tuturdu.
Azərbaycanda XVIII – XX əsrin əvvəllərinə aid gündəlik məişət və bir çox mərasimlərdə istifadə edilən sənətkarlıq nümunələrinin bir qismi hazırda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində qorunur. Bu materialları istifadə təyinatı və məişətdəki yerinə görə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar: dini inanc və mərasimlərlə bağlı əşyalar, qoruyucu vasitələr, ibadət zamanı istifadə olunan əşyalar və geyimlər.
Muzeydə mühafizə edilən belə materialların bir qismini ələmlər təşkil edir. Ələmlərdən keçmişdə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində keçirilən “ələmgəzdirmə” və “şaxsey-vaxsey” mərasimlərində istifadə etmişlər. Dini mərasimlərin simvolu olan ələmlər öz formalarına görə, müxtəlif çeşidlərdən ibarət olmuşdur. Bir qayda olaraq, metaldan olan ələmlər daha çox əl formasında, bəzən isəeyni adla aypara, armudabənzər, yumru, yaxud ucuiti tuğ şəklində hazırlanırdı. Azərbaycanın bəzi bölgələrində ələm tuğdan fərqləndirilirdi.
Ələmlərin bir çoxunu üzərindəki naxışlarına görə, Azərbaycanda bədii metalişləmə sənətinin gözəl nümunəsi hesab etmək mümkündür. Belə ki, sənətkarlar ələmlərin üzərində də milli ornament və naxışlardan məharətlə istifadə etmişlər.
Muzeyin Etnoqrafiya Fondunda təriqətlə bağlı materiallar arasında sufi-dərvişlərə aid kəşküllər (dərviş çantası) də yer almaqdadır. Sufilik orta əsrlərdə İslam aləmində gеniş yayılmış dini-fəlsəfi, mistik mənəvi-əxlaqi düşüncə və davranış sistеmi olmuşdur. Sufi maddi həyatı tərk edib mənəvi saflığa çatmaq istəyən, bu yolla Allaha yaxınlaşmaq üçün özünü müxtəlif çətinliklərə vadar edən şəxslərə deyilir. Onlar olduqca az yeməklə, eyni zamanda, sadə və ucuz geyimlərlə kifayətlənir, dünyanın maddi nemətlərindən imtina edirdilər.
XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycanda dərvişilik, xüsusilə geniş yayılmışdı. Sufi-dərvişlərin istifadə etdikləri kəşküllər, əsasən, hindqozunun (kakos) qabığından, bəzi hallarda isə misdən hazırlanırdı. Əsasən, çarığabənzər və oval formada olan kəşküllərin üzərində müxtəlif nəbati naxışlar və dualar həkk edilmişdir.
Keçmişdə dini mərasimlərdə istifadə edilmiş şərbətxorlar (şərbətqabı) da döymə üsulu ilə əsasən, misdən, bəzi hallarda saxsıdan hazırlanırdı. Şərbətxorlar gündəlik məişətdə deyil, məhz mərasimlərdə istifadə üçün nəzərdə tutulduğuna görə, adətən, iritutumlu hazırlanardı. Adətə görə, məhərrəmilik mərasimində məclisə daxil olan şəxs şərbətxorda xüsusi hazırlanmış şərbət suyundan içməli idi. Adətən, şərbət suyu müşkülün həll edilməsi niyyəti ilə nəzir edilər və şərbətqablarında paylanardı. Bu ritual Azərbaycanın bir çox bölgələrində, xüsusilə, Lənkəran-Astara etnoqrafik bölgəsində bu gün də müəyyən dərəcədə icra edilməkdədir. Döymə üsulu ilə hazırlanan şərbət qabları, əsasən, misdən, bəzi hallarda saxsıdan olmaqla, müxtəlif ölçü və tərtibatdadır.
Qırxaçar cam (“qırx əcrin camı”) adlanan, kənarına 40 xırdaölçülü mis lövhəcik bərkidilmiş mis qablardan da dini ayinlərdə geniş istifadə edilmişdir. Keçmişdə zahı qadının, yaxud yeni doğulmuş uşağın çilləyə düşməməsi və bəd ruhlardan qorunması üçün magiya məzmunlu müxtəlif üsullardan istifadə edilərdi. Falçılar isə qırxaçar camla, guya taleyi əvvəlcədən xəbər verir, yuxunu yozurdular. Muzeyin Etnoqrafiya Fonduna məxsus qırxaçar camlar öz quruluşu və kompozisiyasına görə diqqət cəlb edir. Bu camların əksəriyyətinin hər iki tərəfinə salınmış zolaqlarda ərəbcə “urani-Kərim”dən surə və ayələr (daha çox “İxlas” surəsi və “Ayətül-kürsü” duası), həmçinin Allah, Peyğəmbər və Əhli-Beyt imamlarının adları – “Allah, Muhəmməd, ya Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn”, bəzilərində isə sıx şəkildə “Qırx dua” həkk edilmişdir. Camların üzərindəki yazı və naxışlar, əsasən, nəsx xəttindən istifadə etməklə, cızma üsulu ilə işlənmişdir. Qeyd edək ki, Etnoqrafiya Fondunda 40-a qədər qırxaçar cam qorunmaqdadır.
Muzeyin Etnoqrafiya Fondunda qorunan və əsasən, XIX-XX əsrin əvvəllərinə aid olan ölçüsü, bədii quruluşu və rənginə görə bir-birindən fərqlənən namazlıqlar parçasına, naxış üslubuna, eləcə də tikmə növünə görə müxtəlif çeşidlərdən ibarətdir. Bu namazlıq nümunələrinin qələmkar, təkəlduz, güləbətin, pilək, tortikmə, xovlu xalça toxunuşlu və ağ parça üzərində ipəktikməli olması onların ən çox maraq doğuran cəhətlərindəndir.
Namazlığın yuxarı hissəsində səcdə yeri üçün tağ salınır və kompozisiyanın qurşaq hissələrinə Quran ayələri həkk edilirdi. Buna görə də Azərbaycanda “canamaz”, “namazlıq”, “mehrabi”, İranda “tağı”, “canamaz”, Ərəbistanda “səccadə” adlanan bu xalçalar istər forma, istərsə də kompozisiya baxımından digər xalça məmulatlarından fərqlənir.
Muzeydə qorunan dinitəyinatlı geyimlərə əba, əmmamə, çarşab və rübənd daxildir.
Xalatı xatırladan əba, adətən, iki hissədən – qəba (əba içi) və əba adlanan üst geyimdən ibarətdir. Keçmişdə əba təkcə ruhanilərin deyil, müəyyən ziyalı təbəqənin də xüsusi hallarda istifadə etdiyi geyim növü olmuşdur. Belə əbalar öz quruluşu və bəzək elementlərinə görə ruhani əbalarından fərqlənmişdir. Muzeydə qorunan yazıçı-dramaturq M.F.Axundova məxsus əba nümunəsi bunu təsdiq edir. Lakin XIX – XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, rus-Avropa cəmiyyəti ilə mədəni əlaqələrin təsiri altında məmur və ziyalı zümrənin istifadə etdiyi əbalar getdikcə Avropa geyim növləri ilə əvəz olunmağa başlandı. Beləliklə, həmin dövrlərdən etibarən əba, bir qayda olaraq, dini məzmun daşımaqla, yalnız ruhanilərin xüsusi geyim növü kimi qəbul edildi.
Ruhani baş geyimi olan əmmamə də keçmişdə Qafqazın müsəlman əhalisi arasında geniş yayılmışdı. Adətən, araqçın, fəs, yaxud külahın üstündən xüsusi qaydada dolanan əmmamə çox vaxt ensiz ipək parçadan olurdu.
Başlıca olaraq, ağ, qara, bəzən də göy və yaşıl rənglərdə olan əmmamələr müxtəlif zümrələr arasında parçanın rənginə, keyfiyyətinə, uzunluğuna və dolanma xüsusiyyətlərinə görə, bir növ, sahibinin sosial mənsubiyyətini ifadə edirdi. Əmmamənin rəngi, ölçüsü və başadolanma formaları hər dövrün öz qaydalarına uyğun olmuşdur. R.Əfəndiyevin təqdiqatlarına görə, XVI əsrin ən çox yayılmış əmmamələri, əsasən, ağrəngli olmuşdur. Şah, vəzir və ya rütbəli ruhanilərdə yaşıl, qeyri-müsəlmanlarda – ermənilərdə qara, yaxud göy, yəhudilərdə isə sarı rənglərdə olmalı idi. Daha sonra müəllif qeyd edir ki, alim, şair, rəssam və digər mədəniyyət xadimləri isə nisbətən böyük və ağ əmmamə qoyardılar.
Muzeydə nadir eksponat kimi qorunan və XVIII əsr xəlvətiyyə təriqətinə aid edilən əmmamə isə öz xüsusi əlamətlərinə görə fərqlənir. Azərbaycanın təsəvvüf tarixini araşdıran prof. M.Rıhtım tərəfindən müzeyə hədiyyə edilmiş həmin əmmamə İstanbulda Eyyub Sultan adlanan ərazidən əldə edilmiş və xəlvətiliyin Sivasi qoluna aid olduğu bildirilir.
Əsasən, biçim tərzinə görə fərqlənən çarşabın isə Azərbaycanda iki forması geniş yayılmışdı. Daha çox Lənkəran-Astara və Naxçıvan bölgələrində yayılan yarımdairəvi-oval çarşab boğazın altından salınan qaytanla bağlanırdı. Bu, onu çadradan fərqləndirən başlıca cəhət idi. Xalq arasında “qutu çarşab” kimi tanınan düzbucaqlı çarşablar isə əsasən, Şəki-Zaqatala, Abşeron, Qarabağ və Ordubad ərazilərində yayılmışdı. İstər çadra, istərsə də çarşablar daha çox sadərəngli atlasdan, dama-damakeci və müxtəlifçeşidli ipək parçalardan, bəzən isə xara və çit parçalardan hazırlanırdı.
Çeşid müxtəlifliyinin başlıca səbəblərindən biri, bu çarşabların ölkənin ayrı-ayrı bölgələrində hazırlanması və özündə müxtəlif sənətkarlıq məktəblərinin lokal-bədii xüsusiyyətlərini əks etdirməsi ilə bağlı olmuşdur. Burada saxlanılan nümunələr əsasında aydın olur ki, çadra ilə çarşab arasında parçanın növünə görə əsaslı fərqlər olmamışdır. İstər çadra, istərsə də çarşablar daha çox sadərəngli atlasdan, dama-dama keci və müxtəlifçeşidli ipək parçalardan, bəzən isə xara və çit parçalardan hazırlanırdı. Ölkədə çadra və çarşabın əsas istehsal yerləri Şamaxı, Qarabağ, Basqal, Mücü, Şəki, Gəncə, Şuşa və başqa sənətkarlıq mərkəzləri olmuşdur.
Keçmişdə qadınların istifadə etdikləri digər baş geyimi rübənd olmuşdur. Üzəri naxışlı tikmələrlə bəzədilən və mərkəzində gözə bərabər hissəsi torla örtülmüş, dördkünc parçadan ibarət rübəndlərlə xanımlar üzlərini örtürdülər. Rübəndlərin ölçüləri, təxminən, 0.20х1.80 sm arasında dəyişir. E.Torçinskaya qeyd edir ki, XIX-XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərinə aid olan rübəndlərin ölçüləri, əsasən, 75х30 sm arasında olmuşdur.
Bunlarla yanaşı, dini mərasimlərdə istifadə edilən gülabdan, təsbeh, möhür, üzəri müxtəlifnaxışlı tikmələrlə bəzədilən quranqabı, möhürqabı, namazlıq və başqa materiallar da muzeyin İslam mədəniyyəti kolleksiyasını zənginləşdirir.
Azərbaycanda Sovet Hökuməti qurulduqdan sonra aparılan ideoloji islahatlar nəticəsində xalqın inanc sistemi və ictimai şüurunda ciddi dəyişikliklər meydana gəldi. Beləliklə, XX əsrin birinci yarısından başlayaraq, bir çox dəyərlər kimi, dini məzmun daşıyan mədəni elementlər də xalqın məişətindən sıxışdırılaraq çıxarıldı.
Xalqın ictimai-siyasi həyatında baş verən dəyişiklik onun məişət və mədəni həyatına da güclü təsir göstərdi. İslam coğrafiyasına daxil olan bir ərazi kimi, Azərbaycanda qrafik, nəbati, həndəsi ornamentlərə əsaslanan dekorativ tətbiqi sənətlər sistemi təşəkkül tapmağa başladı.
Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənətin inkişafında xəttatlığın mühüm rolu olmuşdur. İslamın ilk dövrlərində sənətkarlar, əsasən, “kufi” xəttindən, sonralar isə “nəsx”, “süls”, “nəstəliq” və “şikəstə” xətlərindən istifadə etmişlər. Ən çox istifadə edilən xətlər nəsx və şikəstə olmuşdur. Nəsx xətti isə son dövrlərə qədər Azərbaycan xəttatlıq sənətində öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır.
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində qorunan XVIII – XX əsrin əvvəllərinə aid müxtəlif növ dekorativ-tətbiqi sənət nümunələrinin üzərindəki kitabələr daha çox nəsx xətti ilə yazılmışdır. XV əsrdən başlayaraq məişət əşyaları üzərində “Qurani-Kərim”dən ayələr, daha sonra Şərq şairlərinin şeirləri ilə əvəz olunmağa başlandı. Şeirlər içərisində əsas yeri Hafiz, Sədi və Nizaminin əsərləri tuturdu.
Azərbaycanda XVIII – XX əsrin əvvəllərinə aid gündəlik məişət və bir çox mərasimlərdə istifadə edilən sənətkarlıq nümunələrinin bir qismi hazırda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində qorunur. Bu materialları istifadə təyinatı və məişətdəki yerinə görə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar: dini inanc və mərasimlərlə bağlı əşyalar, qoruyucu vasitələr, ibadət zamanı istifadə olunan əşyalar və geyimlər.
Muzeydə mühafizə edilən belə materialların bir qismini ələmlər təşkil edir. Ələmlərdən keçmişdə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində keçirilən “ələmgəzdirmə” və “şaxsey-vaxsey” mərasimlərində istifadə etmişlər. Dini mərasimlərin simvolu olan ələmlər öz formalarına görə, müxtəlif çeşidlərdən ibarət olmuşdur. Bir qayda olaraq, metaldan olan ələmlər daha çox əl formasında, bəzən isəeyni adla aypara, armudabənzər, yumru, yaxud ucuiti tuğ şəklində hazırlanırdı. Azərbaycanın bəzi bölgələrində ələm tuğdan fərqləndirilirdi.
Ələmlərin bir çoxunu üzərindəki naxışlarına görə, Azərbaycanda bədii metalişləmə sənətinin gözəl nümunəsi hesab etmək mümkündür. Belə ki, sənətkarlar ələmlərin üzərində də milli ornament və naxışlardan məharətlə istifadə etmişlər.
Muzeyin Etnoqrafiya Fondunda təriqətlə bağlı materiallar arasında sufi-dərvişlərə aid kəşküllər (dərviş çantası) də yer almaqdadır. Sufilik orta əsrlərdə İslam aləmində gеniş yayılmış dini-fəlsəfi, mistik mənəvi-əxlaqi düşüncə və davranış sistеmi olmuşdur. Sufi maddi həyatı tərk edib mənəvi saflığa çatmaq istəyən, bu yolla Allaha yaxınlaşmaq üçün özünü müxtəlif çətinliklərə vadar edən şəxslərə deyilir. Onlar olduqca az yeməklə, eyni zamanda, sadə və ucuz geyimlərlə kifayətlənir, dünyanın maddi nemətlərindən imtina edirdilər.
XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycanda dərvişilik, xüsusilə geniş yayılmışdı. Sufi-dərvişlərin istifadə etdikləri kəşküllər, əsasən, hindqozunun (kakos) qabığından, bəzi hallarda isə misdən hazırlanırdı. Əsasən, çarığabənzər və oval formada olan kəşküllərin üzərində müxtəlif nəbati naxışlar və dualar həkk edilmişdir.
Keçmişdə dini mərasimlərdə istifadə edilmiş şərbətxorlar (şərbətqabı) da döymə üsulu ilə əsasən, misdən, bəzi hallarda saxsıdan hazırlanırdı. Şərbətxorlar gündəlik məişətdə deyil, məhz mərasimlərdə istifadə üçün nəzərdə tutulduğuna görə, adətən, iritutumlu hazırlanardı. Adətə görə, məhərrəmilik mərasimində məclisə daxil olan şəxs şərbətxorda xüsusi hazırlanmış şərbət suyundan içməli idi. Adətən, şərbət suyu müşkülün həll edilməsi niyyəti ilə nəzir edilər və şərbətqablarında paylanardı. Bu ritual Azərbaycanın bir çox bölgələrində, xüsusilə, Lənkəran-Astara etnoqrafik bölgəsində bu gün də müəyyən dərəcədə icra edilməkdədir. Döymə üsulu ilə hazırlanan şərbət qabları, əsasən, misdən, bəzi hallarda saxsıdan olmaqla, müxtəlif ölçü və tərtibatdadır.
Qırxaçar cam (“qırx əcrin camı”) adlanan, kənarına 40 xırdaölçülü mis lövhəcik bərkidilmiş mis qablardan da dini ayinlərdə geniş istifadə edilmişdir. Keçmişdə zahı qadının, yaxud yeni doğulmuş uşağın çilləyə düşməməsi və bəd ruhlardan qorunması üçün magiya məzmunlu müxtəlif üsullardan istifadə edilərdi. Falçılar isə qırxaçar camla, guya taleyi əvvəlcədən xəbər verir, yuxunu yozurdular. Muzeyin Etnoqrafiya Fonduna məxsus qırxaçar camlar öz quruluşu və kompozisiyasına görə diqqət cəlb edir. Bu camların əksəriyyətinin hər iki tərəfinə salınmış zolaqlarda ərəbcə “urani-Kərim”dən surə və ayələr (daha çox “İxlas” surəsi və “Ayətül-kürsü” duası), həmçinin Allah, Peyğəmbər və Əhli-Beyt imamlarının adları – “Allah, Muhəmməd, ya Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn”, bəzilərində isə sıx şəkildə “Qırx dua” həkk edilmişdir. Camların üzərindəki yazı və naxışlar, əsasən, nəsx xəttindən istifadə etməklə, cızma üsulu ilə işlənmişdir. Qeyd edək ki, Etnoqrafiya Fondunda 40-a qədər qırxaçar cam qorunmaqdadır.
Muzeyin Etnoqrafiya Fondunda qorunan və əsasən, XIX-XX əsrin əvvəllərinə aid olan ölçüsü, bədii quruluşu və rənginə görə bir-birindən fərqlənən namazlıqlar parçasına, naxış üslubuna, eləcə də tikmə növünə görə müxtəlif çeşidlərdən ibarətdir. Bu namazlıq nümunələrinin qələmkar, təkəlduz, güləbətin, pilək, tortikmə, xovlu xalça toxunuşlu və ağ parça üzərində ipəktikməli olması onların ən çox maraq doğuran cəhətlərindəndir.
Namazlığın yuxarı hissəsində səcdə yeri üçün tağ salınır və kompozisiyanın qurşaq hissələrinə Quran ayələri həkk edilirdi. Buna görə də Azərbaycanda “canamaz”, “namazlıq”, “mehrabi”, İranda “tağı”, “canamaz”, Ərəbistanda “səccadə” adlanan bu xalçalar istər forma, istərsə də kompozisiya baxımından digər xalça məmulatlarından fərqlənir.
Muzeydə qorunan dinitəyinatlı geyimlərə əba, əmmamə, çarşab və rübənd daxildir.
Xalatı xatırladan əba, adətən, iki hissədən – qəba (əba içi) və əba adlanan üst geyimdən ibarətdir. Keçmişdə əba təkcə ruhanilərin deyil, müəyyən ziyalı təbəqənin də xüsusi hallarda istifadə etdiyi geyim növü olmuşdur. Belə əbalar öz quruluşu və bəzək elementlərinə görə ruhani əbalarından fərqlənmişdir. Muzeydə qorunan yazıçı-dramaturq M.F.Axundova məxsus əba nümunəsi bunu təsdiq edir. Lakin XIX – XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, rus-Avropa cəmiyyəti ilə mədəni əlaqələrin təsiri altında məmur və ziyalı zümrənin istifadə etdiyi əbalar getdikcə Avropa geyim növləri ilə əvəz olunmağa başlandı. Beləliklə, həmin dövrlərdən etibarən əba, bir qayda olaraq, dini məzmun daşımaqla, yalnız ruhanilərin xüsusi geyim növü kimi qəbul edildi.
Ruhani baş geyimi olan əmmamə də keçmişdə Qafqazın müsəlman əhalisi arasında geniş yayılmışdı. Adətən, araqçın, fəs, yaxud külahın üstündən xüsusi qaydada dolanan əmmamə çox vaxt ensiz ipək parçadan olurdu.
Başlıca olaraq, ağ, qara, bəzən də göy və yaşıl rənglərdə olan əmmamələr müxtəlif zümrələr arasında parçanın rənginə, keyfiyyətinə, uzunluğuna və dolanma xüsusiyyətlərinə görə, bir növ, sahibinin sosial mənsubiyyətini ifadə edirdi. Əmmamənin rəngi, ölçüsü və başadolanma formaları hər dövrün öz qaydalarına uyğun olmuşdur. R.Əfəndiyevin təqdiqatlarına görə, XVI əsrin ən çox yayılmış əmmamələri, əsasən, ağrəngli olmuşdur. Şah, vəzir və ya rütbəli ruhanilərdə yaşıl, qeyri-müsəlmanlarda – ermənilərdə qara, yaxud göy, yəhudilərdə isə sarı rənglərdə olmalı idi. Daha sonra müəllif qeyd edir ki, alim, şair, rəssam və digər mədəniyyət xadimləri isə nisbətən böyük və ağ əmmamə qoyardılar.
Muzeydə nadir eksponat kimi qorunan və XVIII əsr xəlvətiyyə təriqətinə aid edilən əmmamə isə öz xüsusi əlamətlərinə görə fərqlənir. Azərbaycanın təsəvvüf tarixini araşdıran prof. M.Rıhtım tərəfindən müzeyə hədiyyə edilmiş həmin əmmamə İstanbulda Eyyub Sultan adlanan ərazidən əldə edilmiş və xəlvətiliyin Sivasi qoluna aid olduğu bildirilir.
Əsasən, biçim tərzinə görə fərqlənən çarşabın isə Azərbaycanda iki forması geniş yayılmışdı. Daha çox Lənkəran-Astara və Naxçıvan bölgələrində yayılan yarımdairəvi-oval çarşab boğazın altından salınan qaytanla bağlanırdı. Bu, onu çadradan fərqləndirən başlıca cəhət idi. Xalq arasında “qutu çarşab” kimi tanınan düzbucaqlı çarşablar isə əsasən, Şəki-Zaqatala, Abşeron, Qarabağ və Ordubad ərazilərində yayılmışdı. İstər çadra, istərsə də çarşablar daha çox sadərəngli atlasdan, dama-damakeci və müxtəlifçeşidli ipək parçalardan, bəzən isə xara və çit parçalardan hazırlanırdı.
Çeşid müxtəlifliyinin başlıca səbəblərindən biri, bu çarşabların ölkənin ayrı-ayrı bölgələrində hazırlanması və özündə müxtəlif sənətkarlıq məktəblərinin lokal-bədii xüsusiyyətlərini əks etdirməsi ilə bağlı olmuşdur. Burada saxlanılan nümunələr əsasında aydın olur ki, çadra ilə çarşab arasında parçanın növünə görə əsaslı fərqlər olmamışdır. İstər çadra, istərsə də çarşablar daha çox sadərəngli atlasdan, dama-dama keci və müxtəlifçeşidli ipək parçalardan, bəzən isə xara və çit parçalardan hazırlanırdı. Ölkədə çadra və çarşabın əsas istehsal yerləri Şamaxı, Qarabağ, Basqal, Mücü, Şəki, Gəncə, Şuşa və başqa sənətkarlıq mərkəzləri olmuşdur.
Keçmişdə qadınların istifadə etdikləri digər baş geyimi rübənd olmuşdur. Üzəri naxışlı tikmələrlə bəzədilən və mərkəzində gözə bərabər hissəsi torla örtülmüş, dördkünc parçadan ibarət rübəndlərlə xanımlar üzlərini örtürdülər. Rübəndlərin ölçüləri, təxminən, 0.20х1.80 sm arasında dəyişir. E.Torçinskaya qeyd edir ki, XIX-XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərinə aid olan rübəndlərin ölçüləri, əsasən, 75х30 sm arasında olmuşdur.
Bunlarla yanaşı, dini mərasimlərdə istifadə edilən gülabdan, təsbeh, möhür, üzəri müxtəlifnaxışlı tikmələrlə bəzədilən quranqabı, möhürqabı, namazlıq və başqa materiallar da muzeyin İslam mədəniyyəti kolleksiyasını zənginləşdirir.
Azərbaycanda Sovet Hökuməti qurulduqdan sonra aparılan ideoloji islahatlar nəticəsində xalqın inanc sistemi və ictimai şüurunda ciddi dəyişikliklər meydana gəldi. Beləliklə, XX əsrin birinci yarısından başlayaraq, bir çox dəyərlər kimi, dini məzmun daşıyan mədəni elementlər də xalqın məişətindən sıxışdırılaraq çıxarıldı.
The spread of Islam in Azerbaijan in the 7th and 8th centuries laid the foundation for a new ideological stage in the life of the people, created a historical turn in the development of culture. The historical and cultural heritage of the Azerbaijani people, created over the centuries, was further developing as an integral part of Islamic culture and enriched.
Changes in the social and political life of the people had a strong impact on their everyday and cultural life. As a part of Islamic geography, a system of decorative applied art based on graphic, botanical and geometric patterns began to form in Azerbaijan.
Calligraphy has played an important role in the development of arts and crafts in Azerbaijan. In the early years of Islam craftsmen used mostly handwriting of kufi and furhter the handwritings of “naskh”, “suls”, “nastaligh” and “shikasta”. But the most commonly used handwriting was naskh and shikasta. Until recently, naskh handwriting has retained its importance in the art of calligraphy in Azerbaijan. Inscriptions on various types of exhibits of decorative and applied arts of the early 18th and 20th centuries, stored in the National Museum of history of Azerbaijan, are mostly written in Naskh handwriting. Since the 15th century, verses from Quran on everyday objects began to be replaced by poems of Eastern poets. The main place in the poems was occupied by the works of Hafiz, Sadi and Nizami.
Some of the household items in Azerbaijan relating to the beginning of the 18th and 20th centuries and samples of handicraft used in many ceremonies are now preserved in the National Museum of history of Azerbaijan. These materials can be classified as follows by purpose of use and place in everyday life: objects related to religious beliefs and rites, means of protection, objects and clothing used in worship.
Some of these materials preserved in the Museum are ensigns. In the past flags were used in the ceremonies of alam gazdirma (flag carrying) and shahsey-vahsey conducted in certain regions of Azerbaijan. The flags, which were the symbols of religious rites, were diverse in their forms. As a rule, metalensigns were made more often in the form of a hand, sometimes with the same name in the form of a crescent, pear-shaped, round shape, or as a banner with a sharp end. But in some regions of Azerbaijan the ensign was different from the banner.
According to the patterns on many ensigns, they can be considered an excellent example of the art of metal craft in Azerbaijan. So, craftsmen skillfully used national ornaments and patterns also on ensigns.
Among the materials related to the brotherhood, in the Ethnographic Fund of the Museum there are also cups belonging to the Darvishes-Sufis (Darvish bag). Sufism in the Middle ages was a widespread religious and philosophical, mystical spiritual and moral system of thinking and behavior in the Islamic world. Those who leave material life and wants to achieve spiritual purity and thereby subjects himself to various difficulties to get closer to God are called Sufis. They were content with very little food, and at the same time with simple and cheap clothes, and they refused the material goods of the world.
In the 18th and 19th centuries dervishism was especially widely spread in Azerbaijan. The cups used by the Dervish-Sufis were mainly made from the shell of an Indian nut (coconut), and in some cases from copper. On the cups basically of oval shape in the form of charigs, were carved various botanical patterns and prayers.
Sherbet qabi (syrup cups), formerly used in religious ceremonies, were also forged from copper, and in some cases were made from earthenware. Since the syrup cups were intended for the use in rituals, and not in everyday life, it was usually made in large sizes. According to custom, the man who came to the ceremony of maharram, had to drink syrup prepared in syrupwares. Usually syrup water was prepared making a wish about the solution of difficulties and distributed among people. This ritual is being implemented to a certain extent in many regions of Azerbaijan, in particular, in the ethnographic region of Lankaran-Astara. Forged syrupwares, come in different sizes and designs and are made mainly of copper, in some cases of earthenware.
Copper dishes were also widely used in religious rituals called girkhachar jam (“metal bowl of forty dues”), to the edges of which were attached 40 copper plates of small size. A variety of ways of magical content were used in the past in order for the expectant mother or newborn child did not fall in the forty-days period and for protection from evil spirits. And fortune tellers, supposedly foretold destiny, interpreted dreams with the help of girkhachar jam. Girkhachar jams, belonging to the ethnographic Fund of the Museum, attract attention with their structure and composition. On most of these metal bowls on the bands laid on both sides surahs and verses are written in Arabic from the
Quran (mostly Surah Ihlas and prayer “Ayatul-kursu”) as well as the names of Allah, the Prophet and the imams of Ahli-Beit – ”Allah, Mohammed, or Ali, Fatima, Hassan and Huseyn“ and in some of them very finely – “Forty prayers”. Inscriptions and patterns on metal bowls are mainly made by scratching using naskh handwriting. Note that up to 40 girkhachar jams are preserved in the Ethnographic Fund.
The prayer mats that are stored in the Ethnographic Fund of the Museum and mainly belonging to the beginning of the 19th -20th centuries, differ in fabric, style of pattern, as well as the appearance of embroidery. The most interesting in them is that these samples of mats are woven in the style of gelemkar, takalduz, gulabatin, pilak, net embroidery, pile carpet and the fact that they are woven on white cloth with silk embroidery.
At the top of the mat for prayer is placed a banner for low bow, and on the edges of the composition are applied verses of Quran. Therefore, these carpets, called “janamaz”, “namazlyg”, “”mehrabi” in Azerbaijan, “tagi”, “jenemaz” in Iran, “sajjade” in Arabia, differ from other rugs in form and composition.
Clothing for religious purposes, preserved in the museum, includes aba, ammama, charshab and ruband.
Aba, resembling a robe, usually consists of two parts – gaba (the inner part of aba) and outerwear called aba. In the past, aba was a type of clothing not only of clergymen, but also of a certain layer of intellectuals used in special cases. Such abas according to their structure and decorative elements differed from abas of clergymen. Aba sample of the playwright M. F. Akhundov, preserved in the Museum, confirms this. However, since the beginning of 19th-20th centuries under the influence of cultural ties with the Russian-European society, abas used by officials and intellectuals were increasingly replaced by European clothing. Thus, since then, aba, as a rule, carrying religious content, was perceived only as a special kind of clothing of the clergy.
Ammama, the headwear of the clergy, in the past was also widespread among the Muslim population of the Caucasus. Usually ammama, which was wound in a special way on an aragchin, fes or kulah, was made of narrow silk fabric.
Ammamas, mostly white, black, and sometimes blue and green, in their own way expressed the social belonging of the owner depending on the color, quality, length and method of winding the cloth between different layers of the population. The color, size of ammama and the shape of wrapping the head conformed to the rules of each era. According to the researches of R.Efendiyev, the most common ammams of the XVI century were mostly white. The Shah’s, the vezir’s or the clergy’s with the rank had to be green, non-MuslimArmenians’ black or blue, and the Jews’ – yellow. Then the author notes thatscientists, poets, artists and other cultural figures wore relatively large and white ammamas.
Ammama, preserved like a rare exhibit in the Museum and belonging to the Halvatiyya brotherhood of the 18th century, is distinguished by its special features. Donated to the Museum by Professor M.Rihtim studying the history of mysticism of Azerbaijan, this ammama was purchased in Istanbul in an area called Eyub Sultan, and refers to the Sivas branch of Halvatiyya.
A charshab, differing mainly in style of the cutting, had two forms, widespread in Azerbaijan. Semicircular-oval charshab, the most common in the regions of Lankaran-Astara and Nakhichevan, was tied with a lace, running under the throat. This was the main feature that distinguished it from chadra. And rectangular charshabs, known among the people as “gutu charshab”, were mainly spread in the territories of Sheki-Zagatala, Absheron, Karabakh and Ordubad. Like chadra, charshabs were also made of simple colored satin, plaid Keji and various silk fabrics, and sometimes of damast and chintz.
One of the main reasons for the diversity of the range was the fact that these charshabs were made in certain regions of the country and reflect local artistic features of a variety of vocational schools. On the basis of the exhibits stored here, it becomes clear that there were no significant differences in the type of fabric between chadra and charshab. Like chadra, charshabs were also made of simple colored satin, plaid Keji and various silk fabrics, and sometimes of damast and chintz. The main places of production of chadra and charshab in the country were Shemakha, Karabakh, Bascal, Muju, Sheki, Ganja, Shusha and other craft centers.
Another headwear that women used in the past was rubend. With rubends, consisting of rectangular fabric, decorated with embroidery, and in the center of which on the level of the eyes was a mesh, women covered their faces. Rubend sizes vary approximately between 0.20x1.80 sm. E.Torchinskaya notes that at the beginning of the 19th and 20th centuries the size of rubends belonging to the city of Baku was mainly between 75x30 sm.
Along with this, the collection of Islamic culture of the Museum is enriched with bottles for rose water used in religious ceremonies, rosaries, stamp, cases for Quran with various patterned embroideries, cases for stamp, mats for prayer and other materials.
As a result of the ideological reforms carried out in Azerbaijan after the establishment of the Soviet government, serious changes happened in the system of beliefs and public consciousness of the people. Thus, since the first half of the twentieth century, cultural elements of religious content, like many values, were displaced from the life of the people.
Changes in the social and political life of the people had a strong impact on their everyday and cultural life. As a part of Islamic geography, a system of decorative applied art based on graphic, botanical and geometric patterns began to form in Azerbaijan.
Calligraphy has played an important role in the development of arts and crafts in Azerbaijan. In the early years of Islam craftsmen used mostly handwriting of kufi and furhter the handwritings of “naskh”, “suls”, “nastaligh” and “shikasta”. But the most commonly used handwriting was naskh and shikasta. Until recently, naskh handwriting has retained its importance in the art of calligraphy in Azerbaijan. Inscriptions on various types of exhibits of decorative and applied arts of the early 18th and 20th centuries, stored in the National Museum of history of Azerbaijan, are mostly written in Naskh handwriting. Since the 15th century, verses from Quran on everyday objects began to be replaced by poems of Eastern poets. The main place in the poems was occupied by the works of Hafiz, Sadi and Nizami.
Some of the household items in Azerbaijan relating to the beginning of the 18th and 20th centuries and samples of handicraft used in many ceremonies are now preserved in the National Museum of history of Azerbaijan. These materials can be classified as follows by purpose of use and place in everyday life: objects related to religious beliefs and rites, means of protection, objects and clothing used in worship.
Some of these materials preserved in the Museum are ensigns. In the past flags were used in the ceremonies of alam gazdirma (flag carrying) and shahsey-vahsey conducted in certain regions of Azerbaijan. The flags, which were the symbols of religious rites, were diverse in their forms. As a rule, metalensigns were made more often in the form of a hand, sometimes with the same name in the form of a crescent, pear-shaped, round shape, or as a banner with a sharp end. But in some regions of Azerbaijan the ensign was different from the banner.
According to the patterns on many ensigns, they can be considered an excellent example of the art of metal craft in Azerbaijan. So, craftsmen skillfully used national ornaments and patterns also on ensigns.
Among the materials related to the brotherhood, in the Ethnographic Fund of the Museum there are also cups belonging to the Darvishes-Sufis (Darvish bag). Sufism in the Middle ages was a widespread religious and philosophical, mystical spiritual and moral system of thinking and behavior in the Islamic world. Those who leave material life and wants to achieve spiritual purity and thereby subjects himself to various difficulties to get closer to God are called Sufis. They were content with very little food, and at the same time with simple and cheap clothes, and they refused the material goods of the world.
In the 18th and 19th centuries dervishism was especially widely spread in Azerbaijan. The cups used by the Dervish-Sufis were mainly made from the shell of an Indian nut (coconut), and in some cases from copper. On the cups basically of oval shape in the form of charigs, were carved various botanical patterns and prayers.
Sherbet qabi (syrup cups), formerly used in religious ceremonies, were also forged from copper, and in some cases were made from earthenware. Since the syrup cups were intended for the use in rituals, and not in everyday life, it was usually made in large sizes. According to custom, the man who came to the ceremony of maharram, had to drink syrup prepared in syrupwares. Usually syrup water was prepared making a wish about the solution of difficulties and distributed among people. This ritual is being implemented to a certain extent in many regions of Azerbaijan, in particular, in the ethnographic region of Lankaran-Astara. Forged syrupwares, come in different sizes and designs and are made mainly of copper, in some cases of earthenware.
Copper dishes were also widely used in religious rituals called girkhachar jam (“metal bowl of forty dues”), to the edges of which were attached 40 copper plates of small size. A variety of ways of magical content were used in the past in order for the expectant mother or newborn child did not fall in the forty-days period and for protection from evil spirits. And fortune tellers, supposedly foretold destiny, interpreted dreams with the help of girkhachar jam. Girkhachar jams, belonging to the ethnographic Fund of the Museum, attract attention with their structure and composition. On most of these metal bowls on the bands laid on both sides surahs and verses are written in Arabic from the
Quran (mostly Surah Ihlas and prayer “Ayatul-kursu”) as well as the names of Allah, the Prophet and the imams of Ahli-Beit – ”Allah, Mohammed, or Ali, Fatima, Hassan and Huseyn“ and in some of them very finely – “Forty prayers”. Inscriptions and patterns on metal bowls are mainly made by scratching using naskh handwriting. Note that up to 40 girkhachar jams are preserved in the Ethnographic Fund.
The prayer mats that are stored in the Ethnographic Fund of the Museum and mainly belonging to the beginning of the 19th -20th centuries, differ in fabric, style of pattern, as well as the appearance of embroidery. The most interesting in them is that these samples of mats are woven in the style of gelemkar, takalduz, gulabatin, pilak, net embroidery, pile carpet and the fact that they are woven on white cloth with silk embroidery.
At the top of the mat for prayer is placed a banner for low bow, and on the edges of the composition are applied verses of Quran. Therefore, these carpets, called “janamaz”, “namazlyg”, “”mehrabi” in Azerbaijan, “tagi”, “jenemaz” in Iran, “sajjade” in Arabia, differ from other rugs in form and composition.
Clothing for religious purposes, preserved in the museum, includes aba, ammama, charshab and ruband.
Aba, resembling a robe, usually consists of two parts – gaba (the inner part of aba) and outerwear called aba. In the past, aba was a type of clothing not only of clergymen, but also of a certain layer of intellectuals used in special cases. Such abas according to their structure and decorative elements differed from abas of clergymen. Aba sample of the playwright M. F. Akhundov, preserved in the Museum, confirms this. However, since the beginning of 19th-20th centuries under the influence of cultural ties with the Russian-European society, abas used by officials and intellectuals were increasingly replaced by European clothing. Thus, since then, aba, as a rule, carrying religious content, was perceived only as a special kind of clothing of the clergy.
Ammama, the headwear of the clergy, in the past was also widespread among the Muslim population of the Caucasus. Usually ammama, which was wound in a special way on an aragchin, fes or kulah, was made of narrow silk fabric.
Ammamas, mostly white, black, and sometimes blue and green, in their own way expressed the social belonging of the owner depending on the color, quality, length and method of winding the cloth between different layers of the population. The color, size of ammama and the shape of wrapping the head conformed to the rules of each era. According to the researches of R.Efendiyev, the most common ammams of the XVI century were mostly white. The Shah’s, the vezir’s or the clergy’s with the rank had to be green, non-MuslimArmenians’ black or blue, and the Jews’ – yellow. Then the author notes thatscientists, poets, artists and other cultural figures wore relatively large and white ammamas.
Ammama, preserved like a rare exhibit in the Museum and belonging to the Halvatiyya brotherhood of the 18th century, is distinguished by its special features. Donated to the Museum by Professor M.Rihtim studying the history of mysticism of Azerbaijan, this ammama was purchased in Istanbul in an area called Eyub Sultan, and refers to the Sivas branch of Halvatiyya.
A charshab, differing mainly in style of the cutting, had two forms, widespread in Azerbaijan. Semicircular-oval charshab, the most common in the regions of Lankaran-Astara and Nakhichevan, was tied with a lace, running under the throat. This was the main feature that distinguished it from chadra. And rectangular charshabs, known among the people as “gutu charshab”, were mainly spread in the territories of Sheki-Zagatala, Absheron, Karabakh and Ordubad. Like chadra, charshabs were also made of simple colored satin, plaid Keji and various silk fabrics, and sometimes of damast and chintz.
One of the main reasons for the diversity of the range was the fact that these charshabs were made in certain regions of the country and reflect local artistic features of a variety of vocational schools. On the basis of the exhibits stored here, it becomes clear that there were no significant differences in the type of fabric between chadra and charshab. Like chadra, charshabs were also made of simple colored satin, plaid Keji and various silk fabrics, and sometimes of damast and chintz. The main places of production of chadra and charshab in the country were Shemakha, Karabakh, Bascal, Muju, Sheki, Ganja, Shusha and other craft centers.
Another headwear that women used in the past was rubend. With rubends, consisting of rectangular fabric, decorated with embroidery, and in the center of which on the level of the eyes was a mesh, women covered their faces. Rubend sizes vary approximately between 0.20x1.80 sm. E.Torchinskaya notes that at the beginning of the 19th and 20th centuries the size of rubends belonging to the city of Baku was mainly between 75x30 sm.
Along with this, the collection of Islamic culture of the Museum is enriched with bottles for rose water used in religious ceremonies, rosaries, stamp, cases for Quran with various patterned embroideries, cases for stamp, mats for prayer and other materials.
As a result of the ideological reforms carried out in Azerbaijan after the establishment of the Soviet government, serious changes happened in the system of beliefs and public consciousness of the people. Thus, since the first half of the twentieth century, cultural elements of religious content, like many values, were displaced from the life of the people.