Роль и значение археологических исследований в изучении исламской культуры на Южном Кавказе Cənubi Qafqazda İslam mədəniyyətinın öyrənilməsində a rxeoloji tədqiqatların rolu və əhəmiyyəti Role and importance of archaeological researches in the study of Islamic culture in the South Caucasus
Аннотация
Возникновение ислама и образование Халифата считаются эпохальными явлениями, которые породили коренные, системные изменения в мировой истории. С возникновением и развитием исламской культуры произошёл коренной перелом в материальной культуре в странах мусульманского мира, в том числе и Южного Кавказа.
Основная задача исламской археологии, которая является одним из направлений современной археологии, заключается в обнаружении, сборе, анализе и интерпретации вещественных источников с целью глубокого изучения и более полного восстановления истории мусульманской цивилизации, культурно-религиозной жизни мусульманского общества.
Археологические исследования позволяют проследить трансформацию местных доисламских традиций к требованиям новой идеологии, формирование блестящей исламской культуры в результате удачного сочетания местных традиций, инноваций. Археологические исследования свидетельствует, что главными центрами распространения Исламской культуры стали мусульманские города, возникшие в Раннеисламском периоде (VIII-X вв.). Для мусульманского города характерны трехчастная топографическая структура и новые типы монументальных зданий, которые определяют облик города: квартальные и Джума мечети, минареты и другие общественно-религиозные сооружения мусульманской архитектуры. При возведении зданий были использованы конструктивные элементы, такие как стрельчатые арки, сводчатые перекрытия, купольные перекрытия, порталы, сталактитовые карнизы. В художественном оформлении интерьера зданий широко применяли резные орнаменты по гаджу.
Все виды ремесленного производства были традиционными для мусульманского Востока. В частности, заслуживают внимания разнообразие художественных ремесел и высокая художественность изделий. В соответствии с требованиями ислама возникает и развивается новый стиль в декоративно-прикладном искусстве. В художественной керамике особенно ярко проявились характерные черты исламского искусства.
Здесь орнамент, каллиграфия и иллюстративные мотивы сочетаются с совершенством и гармонией.
Нумизматические материалы свидетельствуют, что уже с Раннеисламского периода чеканили куфические монеты с символом мусульманской веры на Южном Кавказе.
Распространение ислама оказало также сильное влияние на такие категории материальной культуры, как одежда и украшения, пища и напитки.
Принятие ислама нашло свое воплощение в распространении мусульманского погребального обряда. В качестве характерных устойчивых признаков мусульманского захоронения в археологических исследованиях фиксируются всего два: отсутствие в погребении вещей и соблюдение киблы. Для изучения раннемусульманского погребального обряда в Азербайджане большое научное значение имеют археологические исследования могильников в Дербенде и Габале.
Исламская археология, которая отрицает религиозный экстремизм и конфронтацию, способствует диалогу между культурами и укрепляет межконфессиональное взаимопонимание, вводит в научный оборот достоверные источники и новые данные о культуре и истории мусульманских стран и обеспечивает объективную оценку Исламской цивилизации.
Основная задача исламской археологии, которая является одним из направлений современной археологии, заключается в обнаружении, сборе, анализе и интерпретации вещественных источников с целью глубокого изучения и более полного восстановления истории мусульманской цивилизации, культурно-религиозной жизни мусульманского общества.
Археологические исследования позволяют проследить трансформацию местных доисламских традиций к требованиям новой идеологии, формирование блестящей исламской культуры в результате удачного сочетания местных традиций, инноваций. Археологические исследования свидетельствует, что главными центрами распространения Исламской культуры стали мусульманские города, возникшие в Раннеисламском периоде (VIII-X вв.). Для мусульманского города характерны трехчастная топографическая структура и новые типы монументальных зданий, которые определяют облик города: квартальные и Джума мечети, минареты и другие общественно-религиозные сооружения мусульманской архитектуры. При возведении зданий были использованы конструктивные элементы, такие как стрельчатые арки, сводчатые перекрытия, купольные перекрытия, порталы, сталактитовые карнизы. В художественном оформлении интерьера зданий широко применяли резные орнаменты по гаджу.
Все виды ремесленного производства были традиционными для мусульманского Востока. В частности, заслуживают внимания разнообразие художественных ремесел и высокая художественность изделий. В соответствии с требованиями ислама возникает и развивается новый стиль в декоративно-прикладном искусстве. В художественной керамике особенно ярко проявились характерные черты исламского искусства.
Здесь орнамент, каллиграфия и иллюстративные мотивы сочетаются с совершенством и гармонией.
Нумизматические материалы свидетельствуют, что уже с Раннеисламского периода чеканили куфические монеты с символом мусульманской веры на Южном Кавказе.
Распространение ислама оказало также сильное влияние на такие категории материальной культуры, как одежда и украшения, пища и напитки.
Принятие ислама нашло свое воплощение в распространении мусульманского погребального обряда. В качестве характерных устойчивых признаков мусульманского захоронения в археологических исследованиях фиксируются всего два: отсутствие в погребении вещей и соблюдение киблы. Для изучения раннемусульманского погребального обряда в Азербайджане большое научное значение имеют археологические исследования могильников в Дербенде и Габале.
Исламская археология, которая отрицает религиозный экстремизм и конфронтацию, способствует диалогу между культурами и укрепляет межконфессиональное взаимопонимание, вводит в научный оборот достоверные источники и новые данные о культуре и истории мусульманских стран и обеспечивает объективную оценку Исламской цивилизации.
İslamın zühuru və xilafətin yaranması dünya tarixində köklü, sistemli dəyişikliklərə səbəb olan epoxial hadisələrdən hesab olunur. İslam mədəniyyətinin təşəkkülü və inkişafı ilə müsəlman ölkələri coğrafiyasında, o cümlədən, Cənubi Qafqazın maddi mədəniyyətində əsaslı dəyişikliklər baş verdi.
Müasir arxeologiya elminin xüsusi istiqamətlərindən olan İslam arxeologiyasının başlıca vəzifəsi müsəlman sivilizasiyası tarixinin və müsəlman cəmiyyətinin mədəni-dini həyatının tam, daha dolğun bərpası məqsədi ilə maddi mədəniyyət qalıqlarının aşkarlanması, toplanması, təhlil və şərh edilməsindən ibarətdir.
Arxeoloji tədqiqatlar islamaqədərki maddi mədəniyyətin transformasiya olunaraq yeni ideologiyaya uyğunlaşması, yerli ənənələr və innovasiyaların uğurlu çulğalaşması nəticəsində parlaq İslam mədəniyyətinin təşəkkül tapmasını izləməyə imkan verir, erkən İslam dövründə (VIII-X əsrlər) formalaşan müsəlman şəhərinin İslam mədəniyyətinin yayılmasında və inkişafında başlıca mərkəzə çevrildiyini sənədləşdirir. Müsəlman şəhəri üçün üçhissəli topoqrafik quruluş və şəhərin simasını müəyyənləşdirən monumental tikililərin yeni tipləri – məhəllə, came məscidləri, minarələr, müsəlman memarlığının digər ictimai-dini binaları səciyyəvi idi. Binalarının tikintisində çatma tağlar, tağ-tavanlar, günbəzlər, çatmatağlı portallar, şəbəkəli pəncərələr, stalaktit karnizlər kimi konstruktiv elementlərdən, interyerin bədii tərtibatında gəc üzrə oyma bəzəklərdən istifadə olunurdu.
Sənətkarlıq istehsalının bütün sahələri müsəlman Şərqi üçün ənənəvi sənət sahələri idi. Xüsusilə bədii sənət sahələrinin müxtəlifliyi və istehsal olunan məhsulun yüksək bədiiliyi diqqətəlayiqdir. İslamın tələblərinə uyğun dekorativ-tətbiqi sənətlərdə yeni üslub təşəkkül tapıb inkişaf edir. Bədii keramika İslam incəsənətinin səciyyəvi xüsusiyyətini daha qabarıq büruzə verir. Burada ornament, kalliqrafiya və təsviri motivlər kamilliklə və ahəngdarlıqla uzlaşır.
Numizmatik materiallar Cənubi Qafqazda, artıq erkən İslam dövründən üzərində kufi yazılı müsəlman rəmzi olan sikkələrin zərb olunduğunu sənədləşdirir.
İslamın yayılması maddi mədəniyyətin geyim və bəzəklər, yemək və içkilər kimi kateqoriyalarına da güclü təsir göstərmişdir.
İslamın qəbulu öz təcəssümünü müsəlman dəfn adətinin yayılmasında tapdı. Arxeoloji tədqiqatlarda müsəlman dəfn adətinin sabit səciyyəvi xüsusiyyətiolaraq iki əlamət qeydə alınır: qəbir avadanlığının olmaması, ölünün üzünün qibləyə çevrilməsi. Azərbaycanda erkən müsəlman dəfn adətini öyrənmək nöqteyi-nəzərindən Dərbənd və Qəbələ nekropollarında aparılmış arxeoloji tədqiqatların elmi əhəmiyyəti böyükdür.
Dini ekstremizmi və qarşıdurmanı rədd edən, mədəniyyətlərin dialoquna və konfessiyalararası qarşılıqlı anlaşmanın möhkəmlənməsinə yol açan İslam arxeologiyası müsəlman ölkələrinin mədəniyyəti və tarixi üzrə elmi dövriyyəyə mötəbər, təkzibolunmaz mənbələr və yeni dəlillər daxil edir, İslam sivilizasiyasının obyektiv qiymətləndirilməsini təmin edir.
Müasir arxeologiya elminin xüsusi istiqamətlərindən olan İslam arxeologiyasının başlıca vəzifəsi müsəlman sivilizasiyası tarixinin və müsəlman cəmiyyətinin mədəni-dini həyatının tam, daha dolğun bərpası məqsədi ilə maddi mədəniyyət qalıqlarının aşkarlanması, toplanması, təhlil və şərh edilməsindən ibarətdir.
Arxeoloji tədqiqatlar islamaqədərki maddi mədəniyyətin transformasiya olunaraq yeni ideologiyaya uyğunlaşması, yerli ənənələr və innovasiyaların uğurlu çulğalaşması nəticəsində parlaq İslam mədəniyyətinin təşəkkül tapmasını izləməyə imkan verir, erkən İslam dövründə (VIII-X əsrlər) formalaşan müsəlman şəhərinin İslam mədəniyyətinin yayılmasında və inkişafında başlıca mərkəzə çevrildiyini sənədləşdirir. Müsəlman şəhəri üçün üçhissəli topoqrafik quruluş və şəhərin simasını müəyyənləşdirən monumental tikililərin yeni tipləri – məhəllə, came məscidləri, minarələr, müsəlman memarlığının digər ictimai-dini binaları səciyyəvi idi. Binalarının tikintisində çatma tağlar, tağ-tavanlar, günbəzlər, çatmatağlı portallar, şəbəkəli pəncərələr, stalaktit karnizlər kimi konstruktiv elementlərdən, interyerin bədii tərtibatında gəc üzrə oyma bəzəklərdən istifadə olunurdu.
Sənətkarlıq istehsalının bütün sahələri müsəlman Şərqi üçün ənənəvi sənət sahələri idi. Xüsusilə bədii sənət sahələrinin müxtəlifliyi və istehsal olunan məhsulun yüksək bədiiliyi diqqətəlayiqdir. İslamın tələblərinə uyğun dekorativ-tətbiqi sənətlərdə yeni üslub təşəkkül tapıb inkişaf edir. Bədii keramika İslam incəsənətinin səciyyəvi xüsusiyyətini daha qabarıq büruzə verir. Burada ornament, kalliqrafiya və təsviri motivlər kamilliklə və ahəngdarlıqla uzlaşır.
Numizmatik materiallar Cənubi Qafqazda, artıq erkən İslam dövründən üzərində kufi yazılı müsəlman rəmzi olan sikkələrin zərb olunduğunu sənədləşdirir.
İslamın yayılması maddi mədəniyyətin geyim və bəzəklər, yemək və içkilər kimi kateqoriyalarına da güclü təsir göstərmişdir.
İslamın qəbulu öz təcəssümünü müsəlman dəfn adətinin yayılmasında tapdı. Arxeoloji tədqiqatlarda müsəlman dəfn adətinin sabit səciyyəvi xüsusiyyətiolaraq iki əlamət qeydə alınır: qəbir avadanlığının olmaması, ölünün üzünün qibləyə çevrilməsi. Azərbaycanda erkən müsəlman dəfn adətini öyrənmək nöqteyi-nəzərindən Dərbənd və Qəbələ nekropollarında aparılmış arxeoloji tədqiqatların elmi əhəmiyyəti böyükdür.
Dini ekstremizmi və qarşıdurmanı rədd edən, mədəniyyətlərin dialoquna və konfessiyalararası qarşılıqlı anlaşmanın möhkəmlənməsinə yol açan İslam arxeologiyası müsəlman ölkələrinin mədəniyyəti və tarixi üzrə elmi dövriyyəyə mötəbər, təkzibolunmaz mənbələr və yeni dəlillər daxil edir, İslam sivilizasiyasının obyektiv qiymətləndirilməsini təmin edir.
The appearance of Islam and the Caliphate are considered epochal phenomena that lead to radical, systematic changes in the world history. With the emergence and development of Islamic culture significant changes occurred in the geography of Muslim countries, including the material culture of the South Caucasus.
The main aim of Islamic archeology, which is one of the specific aspects of modern archeology, is to discover, collect, analyze and interpret the remnants of material culture in order to fully and completely restore the history of Muslim wisdom and the cultural and religious life of the Muslim community.
Archaeological researches enable us to follow the evolution of Islamic culture shaped as a result of the successful transformation of material culture through innovations. They also document Muslim cities as the centers of Islamic culture formed in the early Islamic period (8th -10th centuires). The three-part topographic structure of the Muslim city and the new types of monumental buildings that determine the appearance of the city are characteristic: mosques of neighbors and mosques, minarets and other social and religious structures of Muslim architecture. During the construction of buildings, constructive elements, such as arches, ceilings, dome, arched portals, cobbled windows, carved ornaments were used in the interior.
All areas of handicraft production were traditional art sites for the Muslim East. In particular, the variety of art and high productivity is remarkable. In accordance with the requirements of Islam, a new style in decorative and applied arts is being formed and developed. Artistic ceramics show a clearer feature of Islamic art. Here, ornament, calligraphy and illustrative motifs are combined with harmony and completeness.
Numismatic materials document that coins with Muslim symbols with Kufic writing wereminted from early Islamic period in the South Caucasus.
The spread of Islam had a strong influence on material culture, such as clothing and jewelry, food and beverages.
The adoption of Islam was embodied in the spread of Muslim burial traditions. Archaeological findings point to two signs of Muslim burial traditions:the absence of grave equipment and positioning towards Qibla. Archaeological studies conducted in Darband and Gabala necropolis are of great scientific importance in terms of studying the early Muslim funreal traditions in Azerbaijan.
Islamic archeology, which denies religious extremism and confrontation, promotes dialogue between cultures and strengthens interfaith understanding, includes reliable sources of information and new data on the cultural cycle of Muslim countries and provides an objective assessment of Islamic civilization.
The main aim of Islamic archeology, which is one of the specific aspects of modern archeology, is to discover, collect, analyze and interpret the remnants of material culture in order to fully and completely restore the history of Muslim wisdom and the cultural and religious life of the Muslim community.
Archaeological researches enable us to follow the evolution of Islamic culture shaped as a result of the successful transformation of material culture through innovations. They also document Muslim cities as the centers of Islamic culture formed in the early Islamic period (8th -10th centuires). The three-part topographic structure of the Muslim city and the new types of monumental buildings that determine the appearance of the city are characteristic: mosques of neighbors and mosques, minarets and other social and religious structures of Muslim architecture. During the construction of buildings, constructive elements, such as arches, ceilings, dome, arched portals, cobbled windows, carved ornaments were used in the interior.
All areas of handicraft production were traditional art sites for the Muslim East. In particular, the variety of art and high productivity is remarkable. In accordance with the requirements of Islam, a new style in decorative and applied arts is being formed and developed. Artistic ceramics show a clearer feature of Islamic art. Here, ornament, calligraphy and illustrative motifs are combined with harmony and completeness.
Numismatic materials document that coins with Muslim symbols with Kufic writing wereminted from early Islamic period in the South Caucasus.
The spread of Islam had a strong influence on material culture, such as clothing and jewelry, food and beverages.
The adoption of Islam was embodied in the spread of Muslim burial traditions. Archaeological findings point to two signs of Muslim burial traditions:the absence of grave equipment and positioning towards Qibla. Archaeological studies conducted in Darband and Gabala necropolis are of great scientific importance in terms of studying the early Muslim funreal traditions in Azerbaijan.
Islamic archeology, which denies religious extremism and confrontation, promotes dialogue between cultures and strengthens interfaith understanding, includes reliable sources of information and new data on the cultural cycle of Muslim countries and provides an objective assessment of Islamic civilization.