The socio-economic situation in Azerbaijan in the early stages of the spread of Islam Azərbaycanda İslam dininin ilkin vaxtlarında sosial-iqtisadi vəziyyəti haqqında О социально-экономической ситуации в начальный период Ислама в Азербайджане
Abstract
The socio-economic relations were entirely controlled by the Sassanid Empire before Islam was spread in Azerbaijan. As Sassanids left the country after the Caspian and Byzantine invasion, the taxes were temporarily collected by Arabs. At the very beginning of the spread of Islam in the region, the local population paid heavy taxes to both Sassanid religious rulers and the Khazars. Azerbaijan was a vassal state of Sassanids and some of the regions of the country had their own economic system. In addition to fire worshipping belief, Christianity had widely been spread in the region. Despite this difficult situation, subordinate position of the population ensured the increase in the productive forces and helped the development of economy and culture. In 639, some of the Arab troops crossed from Azerbaijan to the north-west, conquered Mil-Mughan region after a few battles and forced the population to pay jizyah. Commander Bukeyr ibn Abdullah issued a decree on the protection of thepeople’s identity, property, religion and rights stating that everyone who has reached the certain age should give one dinar or its equivalent, take care of the Muslim and provide a needy person with shelter and food at least for once. “As long as they accept Arabian authority and treat Arabs with kindness, they are secure and we will fulfill our duties. If they show insincerety and violate the rules, there will be no mercy for traitors! Otherwise, they will be considered companions of traitors.” The decree was signed in 642. Thus, after the Arab invasion, Islam began to spread in the region. Until that time the population in lowland regions of Azerbaijan was different from other regions both for ethnic and political features. Initially, Islam did not spread equally in the area. Islam confronted Christianity in northern regions and Zoroastrism in southern regions of Azerbaijan. Islam faced with the resistance of fire worshippers and followers of polytheistic religions more than others. Arabs strengthened their efforts for coordinating Islam with idolatry and fire worshipping. Forced acceptance of Islam was never observed. Based on the rules of ethics and positions of people about the principles of equality, Islam was accepted by the local people who became poor and lost their hopes in the Sassanid-Arab-Khazars and localregional wars.
Azərbaycana İslamın gəlməsi ərəfəsində sosial-iqtisadi münasibətlərə bütövlükdə Sasanilər İmperiyası nəzarət edirdi. Xəzərlərin və bizanslıların ölkəyə soxulmaları nəticəsində, Sasani mərzbanı ölkəni tərk etdikdə, bacı (vergini) müvəqqəti olaraq ərəblər yığırdılar. İslamın bölgədə yayılmasının ilkin vaxtlarında yerli əhali həm sasani dini hakimlərinə, həm də xəzərlərə ağır töycü vergisi verirdilər. Sasani şah hakimiyyətindən yalnız vassal kimi asılı olan Azərbaycanın bəzi bölgələrinin özünəməxsus təsərrüfat sistemi var idi. Bölgədə atəşpərəstliklə yanaşı, Xristian dini də geniş yayılmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, əhalinin yarımasılı vəziyyəti onun məhsuldar qüvvələrinin artmasını təmin edir, təsərrüfat və mədəniyyətinin inkişafına kömək edirdi.
639-cu ildə ərəb qoşunlarının bir hissəsi Azərbaycandan şimal-qərbə keçdi, bir neçə vuruşdan sonra Azərbaycanın Mil-Muğan bölgəsini fəth etdikdən sonra, əhalini cizyə vergisi verməyə məcbur etdi. Bu dəstənin komandanı Bükeyr ibn Abdullah yerli əhali ilə müqavilə bağlayaraq, belə bir məzmunda fərman verdi ki, əhalinin şəxsiyyəti, əmlakı, dini və qanunlarını mühafizə etmək haqqında verilən mühafizə fərmanıdır ki, həddi-büluğa çatmış hər bir şəxs bir dinar, yaxud onun dəyərini versin, müsəlmana səmimi yanaşsın, ona yol göstərsin, bir gün bir gecə onu saxlayıb yedirtsin. Nə qədər ki, onlar öz üzərlərində ərəb hakimiyyətini qəbul edib ərəblərə xeyirxahlıqla yanaşırlar, onlara əmin-amanlıq təmin olunur və biz öz təəhhüdlərimizi yerinə yetiririk. Əgər onlar öz təəhhüdlərini pozub səmimi olmadıqlarını göstərsələr, xainləri ələ verməyincə, onlara aman yoxdur!. Əks halda, onlar xainlərin həmfikri hesab olunacaqlar. Fərman b.e.-nın 642-ci ilində yazılmışdır. Beləliklə, ərəblər bölgəni işğal etdikdən sonra, burada İslam dini yayılmağa başlandı. O vaxta qədər Azərbaycanın aran əhalisinin müstəqil dili olmaqla yanaşı, həm etnik, həm də siyasi cəhətdən regionun başqa ərazilərindən fərqlənirdi. İlk mərhələdə İslam ərazidə heç də eyni dərəcədə yayıla bilmirdi. İslam Azərbaycanın şimal bölgələrində Xristianlıq, cənub bölgələrində isə Zərdüştlüklə qarşılaşmışdı. İslam ən çox atəşpərəstlik və çoxallahlılığın müqavimətinə rast gəlirdi. İslam dini ilə bütpərəstlik, atəşpərəstlik arasında qarşılıqlı təsir nəticəsində ərəblərin səyi ilə əlaqələndirimə prosesi güclənməyə başlandı. İslamın məcburi surətdə qəbul etdirilməsi halları olmamışdır. Burada İslam etik qaydaları, insanların bərabərlik prinsiplərinə əsasən mövqe qazanması kimi ideyalar əsasında, Sasani-Ərəb-Xəzər və lokal-məhəlli müharibələrdən yoxsul vəziyyətə düşmüş, ümidlərini itirmiş yerli əhali tərəfindən güc tətbiq edilmədən qəbul olunurdu.
639-cu ildə ərəb qoşunlarının bir hissəsi Azərbaycandan şimal-qərbə keçdi, bir neçə vuruşdan sonra Azərbaycanın Mil-Muğan bölgəsini fəth etdikdən sonra, əhalini cizyə vergisi verməyə məcbur etdi. Bu dəstənin komandanı Bükeyr ibn Abdullah yerli əhali ilə müqavilə bağlayaraq, belə bir məzmunda fərman verdi ki, əhalinin şəxsiyyəti, əmlakı, dini və qanunlarını mühafizə etmək haqqında verilən mühafizə fərmanıdır ki, həddi-büluğa çatmış hər bir şəxs bir dinar, yaxud onun dəyərini versin, müsəlmana səmimi yanaşsın, ona yol göstərsin, bir gün bir gecə onu saxlayıb yedirtsin. Nə qədər ki, onlar öz üzərlərində ərəb hakimiyyətini qəbul edib ərəblərə xeyirxahlıqla yanaşırlar, onlara əmin-amanlıq təmin olunur və biz öz təəhhüdlərimizi yerinə yetiririk. Əgər onlar öz təəhhüdlərini pozub səmimi olmadıqlarını göstərsələr, xainləri ələ verməyincə, onlara aman yoxdur!. Əks halda, onlar xainlərin həmfikri hesab olunacaqlar. Fərman b.e.-nın 642-ci ilində yazılmışdır. Beləliklə, ərəblər bölgəni işğal etdikdən sonra, burada İslam dini yayılmağa başlandı. O vaxta qədər Azərbaycanın aran əhalisinin müstəqil dili olmaqla yanaşı, həm etnik, həm də siyasi cəhətdən regionun başqa ərazilərindən fərqlənirdi. İlk mərhələdə İslam ərazidə heç də eyni dərəcədə yayıla bilmirdi. İslam Azərbaycanın şimal bölgələrində Xristianlıq, cənub bölgələrində isə Zərdüştlüklə qarşılaşmışdı. İslam ən çox atəşpərəstlik və çoxallahlılığın müqavimətinə rast gəlirdi. İslam dini ilə bütpərəstlik, atəşpərəstlik arasında qarşılıqlı təsir nəticəsində ərəblərin səyi ilə əlaqələndirimə prosesi güclənməyə başlandı. İslamın məcburi surətdə qəbul etdirilməsi halları olmamışdır. Burada İslam etik qaydaları, insanların bərabərlik prinsiplərinə əsasən mövqe qazanması kimi ideyalar əsasında, Sasani-Ərəb-Xəzər və lokal-məhəlli müharibələrdən yoxsul vəziyyətə düşmüş, ümidlərini itirmiş yerli əhali tərəfindən güc tətbiq edilmədən qəbul olunurdu.
Накануне прихода Ислама в Азербайджан социально-экономические отношения полностью контролировались империей Сасанидов. Когда сасанидский марзбан покинул страну в результате вторжения хазаров и византийцев, дань (налог) временно собирали арабы. В самом начале распространения Ислама в регионе местное население платило крупный налог тойджу как сасанидским религиозным правителям, так и хазарам. В некоторых регионах Азербайджана, которые изначально были только вассалами шахского правительства Сасанидов, была собственная хозяйственная система. Наряду с огнепоклонничеством в регионе было широко распространено христианство. Несмотря на все это, полузависимое состояние населения обеспечивало увеличение его производительных сил и помогло развитию его хозяйства и культуры. В 639 году часть арабских войск перешла из Азербайджана на северо-запад, после нескольких боев они завоевали Миль-Муганский регион Азербайджана и вынудили население платить налог джизья. Их главнокомандующий Букейр ибн Абдулла заключил договор с населением и издал охранную грамоту о защите личности, собственности, религии и закона народа, в котором говорилось: «Каждый, кто достиг совершеннолетия, должен платить один динар или его стоимость, искренне относиться к мусульманину, показать ему путь и одну ночь угостить его у себя. Пока они принимают арабскую власть и относятся к арабам с добротой, мы гарантируем им мир и выполняем свои обязательства. Если они нарушат свои обязательства и будут неискренни, им нет пощады, пока они не сдадут своих предателей! В противном случае они будут считаться единомышленниками предателей». Указ был написан в 642 году нашей эры. Таким образом, после оккупации это-
го региона арабы стали распространять здесь Ислам. До тех пор, наряду с тем, что у аранского населения Азербайджана был свой независимый язык, он отличался от других территорий региона как с этнической, так и с политической точки зрения. На первом этапе Ислам не мог равномерно распространяться на этой территории. Ислам столкнулся с христианством в северных регионах Азербайджана и с зороастризмом в южных регионах Азербайджана. Ислам в основном встречал сопротивление со стороны огнепоклонничества и многобожия. В результате взаимодействия идолопоклонничества и огнепоклонничества с исламской религией и благодаря усилиям арабов процесс координации начал усиливаться. Случаев насильственного принятия Ислама не было. Здесь исламские этические правила, основанные на том, что положение людей основаны на принципах равенства и других идеях, принимались местным населением, которое осталось в бедствующем положении в результате сасанидско-арабско-хазарских и локально-региональных войн и потеряло все свои надежды, принимались без применения силы.
го региона арабы стали распространять здесь Ислам. До тех пор, наряду с тем, что у аранского населения Азербайджана был свой независимый язык, он отличался от других территорий региона как с этнической, так и с политической точки зрения. На первом этапе Ислам не мог равномерно распространяться на этой территории. Ислам столкнулся с христианством в северных регионах Азербайджана и с зороастризмом в южных регионах Азербайджана. Ислам в основном встречал сопротивление со стороны огнепоклонничества и многобожия. В результате взаимодействия идолопоклонничества и огнепоклонничества с исламской религией и благодаря усилиям арабов процесс координации начал усиливаться. Случаев насильственного принятия Ислама не было. Здесь исламские этические правила, основанные на том, что положение людей основаны на принципах равенства и других идеях, принимались местным населением, которое осталось в бедствующем положении в результате сасанидско-арабско-хазарских и локально-региональных войн и потеряло все свои надежды, принимались без применения силы.